nomjach cesarskich, następnie w majątkach rzymskiej magnaterji senatorskiej, która oddawna posiadała przywilej immunitetu (fundi exempti), przekształcił się stopniowo w kolonat dziedziczny (originarius). Dzierżawca rolnik stał się chłopem z pokolenia w pokolenie, przypisanym do roli (adscripticius), płacącym czynsz w naturze (censiti, censibus adscripti) i odrabiającym pańszczyznę (operarum praebitio) po sześć dni na rok, podlegającym chłoście z wyroku pana za wykroczenia przeciw „obyczajowi“ majątku (consuetudo praedii) i rozporządzeniom pańskim, a skuciu lub piętnowaniu za usiłowanie ucieczki. Edykt Konstantyna W-go w r. 332 po Chrystusie dał początek oficjalnemu uznaniu tej naturalno-gospodarczej formy kolonatu, która miała po upadku Rzymu stać się jednem ze źródeł zachodnioeuropejskiego średniowiecznego poddaństwa. Ostatni etap w rozwoju kwestji agrarnej w starożytności przypadł na czasy upadku republikańskiego ustroju państwa rzymskiego. Jej dalszy rozwój, zahamowany przez system farmerski epoki pryncypatu, uniemożliwiły naturalno gospodarcze stosunki schyłkowego cesarstwa. Powtórne narodziny przyniósł dopiero w. XIV-ty.
