za rzeczypospolitej przez demokrację społeczną odrodzenia drobnej własności i wolnego włościaństwa. Nie sprowadzało żadnych zmian w podziale ziemi ani żadnego socjalnego przewrotu w zarystokratyzowanem społeczeństwie. Przeciwnie — wzmagało jeszcze proces arystokratyzacji i wzrostu magneterji senatorskiej, w której posiadaniu znajdowały się niezmierne (infinita) latyfundia i saltusy. Proletarjusz czasów rzeczypospolitej, uczestnik zgromadzeń ludowych w stolicy, głosujący plebiscyty i wybierający magistratów, był wolnym obywatelem państwa. Kolon zajmował bardzo skromne stanowisko w majątku. obszarnika, od którego zależny był nietylko materjalnie; pozostawał pod ciągłym czujnym nadzorem właściciela i jego oficjalistów, a każde uchybienie wychodzącym z „willi“ rozkazom groziło mu wymówieniem kontraktu i wypędzeniem z dzierżawy „za wyrządzoną majątkowi szkodę“. Był to już nie obywatel rzymski, ale coraz wyraźniej faktyczny poddany magnata i „mieszkaniec“ tego czy owego latyfundium (coloni, qui intra fundum Villae Magnae habitabunt), z którego często „był rodem“ (inquilinus eius fundi). Wypadki osadzania na dzierżawach wyzwoleńców, a od końca w II-go po Chrystusie całych gromad barbarzyńców germańskich – obniżały jeszcze poziom socjalny kolonów.
doby cesarstwa
schyłkowego
Gdy w w. III rozpoczął się trzywiekowy prawie ponury proces upadku wszechświatowego państwa, któremu towarzyszył rozstrój ekonomiczny i powrót do dawno przeżytych naturalno-gospodarczych form życia, system farmerski z początku w eko-
