drogą przeciwnego prawu przekształcenia w niewolników ludzi wolnych. August musiał zarządzić spisanie wszystkich więzień niewolniczych (tak zw. ergastula) w całej Italji, a Tyberjusz specjalnym urzędnikom (curatores) powierzył dokonanie ich rewizji, która ujawniła obecność mnóstwa wolnych jednostek w składzie magnackich „familij wiejskich“ (familiae rusticae). Przytem niełatwo było z jednego centrum kierować gospodarką na całym olbrzymim obszarze latyfundjum. Już Kolumella przeto radził bardziej oddalone od „willi“ właściciela (villa) grunta wydzierżawiać drobnym farmerom wzamian za czynsz (merces) roczny na określony termin. W miarę zmniejszania się ilości materjału niewolniczego redukowano folwarki, uprawiane przez niewolników pod bezpośredniem kierownictwem obszarnika lub jego administratora (villicus), i rozwijano system wydzierżawiania. W tej połączonej z wielką własnością drobnej gospodarce mogli znaleźć środki utrzymania już zrujnowani i rujnowani dalej przez proces wzrostu latyfundjów włościanie, a obok nich i dawni robotnicy wiejscy, nawet część niewolników — wyzwoleńców, tem łatwiej, że obszarnik, poszukujący rąk roboczych, chętnie czynił narazie przeróżne ulgi w opłacie czynszu, a niekiedy służył nawet pożyczką na zagospodarowanie się i zaopatrzenie w inwentarz i narzędzia (peculium). Dzierżawców nazywano „kolonami“ (s), gdyż własnoręcznie uprawiali (colebant) grunta, t. j. sami byli rolnikami. Takie „rozwiązanie kwestji“ agrarnej, dokonane przez „pokój rzymski“ i topnienie niewolnictwa w epoce cesarstwa, dalekie było od proponowanego
