Strona:PL J Bartoszewicz Historja literatury polskiej.djvu/226

i nie miał literatury oprócz kronik. Polska zaś już oddawna pracowała nad swoim językiem i cudnie go urobiła; język polski już przekroczył po za dawne swoje granice i rozlał się wspaniałą rzeka po za Dniepr i Dźwinę. Zresztą, kiedy się spór religijny na dobre w Rusi rozwinął i unici i dyzunici mieli w tém interes, żeby Polaków wszystkich przekonywali o swojéj prawdzie. Ta więc sama przyczyna, która uwolniła piśmiennictwo polskie w XVI wieku z pieluch łaciny, była powodem, że Ruś także w znacznéj części przyczyniała się do rozwoju naszego piśmiennictwa. Polacy się rzadko do polemik ruskich mieszali i wyglądali więcéj na bezstronnych świadków. Zresztą katolicy byli oczywiście za unją, dyssydenci przeciwko unii.
 Prawdę powiedzieć Ruś litewska nie wiedziała sama do jakiego należy kościoła; rzymskiego czy greckiego i w co ma wierzyć. Za dawnych jeszcze czasów swojéj udzielności znosiła się z Rzymem, późniéj uznawała sobór florencki, na którym stanęła unja całkowita obydwu kościołów, za Kazimierza Jagiellończyka w poselstwie wyprawiała do Rzymu Józefa Sołtana, podskarbiego litewskiego, który za króla Zygmunta Starego został metropolitą kijowskim. Upadek Carogrodu i upodlenie tronu patryarchy, który teraz zależał od łaski, od chimery Turków był powodem, że Ruś zaczęła się skłaniać ku jedności wiary i że chciała pogodzenia się z Rzymem. Chciał tego i sam książę Konstanty Wasil Ostrogski, wojewoda kijowski, największy patryota ruski. Antoni Possewin, poseł papiezki, który przyczynił się stanowczo do rozejmu dziesięcioletniego zawartego pomiędzy Polską a Rosją za Stefana Batorego w Kiwerowej Horce, rozpoczął o to rokowania. Ale w literaturze pierwszy do tegoż samego zmierzając przed Possewinem, wystąpił Skarga. Ogłosił albowiem w roku 1577 w Wilnie dzieło: „o jedności kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim od téj jedności odstąpieniu“. Powtórzył drugiem wydaniem toż samo dzieło w Krakowie w r. 1590 pod tytułem: „o rządzie i jedności kościoła Bożego pod jednym pasterzem“. Potém kiedy już unja stanęła, ogłosił inne dzieło: „Synod brzeski i jego obrona“ w roku 1597. Od tego właśnie rozpoczęły się spory religijne na Rusi, które podsycał książę Ostrogski śmiertelnie obrażony, że nie radzono się go przy stanowczym wypadku. Polemika, która szła o sobór, szła o fakt już dokonany, ale potrzeba było głębszéj poruszyć kwestji i tutaj zdaje się, że pierwszy dał hasło do sporów Zyzani.