czy też dzierżawy tylko roczne[1]. Sprawa ta jest dość ważna, gdyż inną pozycję społeczną zajmują młynarze dziedziczni, ludzie, którzy jeszcze w wieku XV[2] mają szansę przejścia do stanu szlacheckiego, a inną — dzierżawcy roczni, o wiele bardziej zależni od feudała. Zmiana umowy dzierżawnej, z zasady polegająca między innymi na znacznym skróceniu terminu użytkowania, występuje jako forma zwalczania przez szlachtę wszelkiej konkurencji chłopskiej czy miejskiej, jako dalsze ścisłe uzależnianie młynarstwa od klasy feudałów. Analogiczne zjawisko istniało na terenie Anglii[3] od XV wieku: z dzierżawców dziedzicznych mogła się wytworzyć klasa drobnych posiadaczy, dzierżawcy jednoroczni natomiast ulegli niemal całkowitemu spauperyzowaniu i wpadli w zupełną zależność od landlordów. Trudno jest ująć w liczby częstość występowania form dzierżawnych na terenach Polski; przeszkadza temu niedostateczna ilość źródeł. Toteż poniższe dane podaję raczej w dużym przybliżeniu: na 30 określonych ściślej młynów na terenie Wielkopolski znalazłem do końca XIV wieku dwie umowy wyraźnie mówiące o dożywociu. W Małopolsce na 38 dzierżaw 4 były prawdopodobnie dożywotnie. Można by więc sądzić, że w wieku XIV około 7—10% młynów pozostawało w dzierżawie dożywotniej, jeszcze mniej — w dzierżawie na krótszy okres, reszta — w posiadaniu dziedzicznym. W wieku XV sytuacja o tyle się zmienia, że wzrasta znacznie liczba młynów dzierżawionych dożywotnio (na niekorzyść dziedzicznych) i pojawiają się molendina… que pośrebne vocantur, manuales seu anniversaries molendinatores habentia[4] — młyny dzierżawione na rok. Musiało to prowadzić do wzrostu kontroli szlachty nad produkcją młyńską, obniżenia pozycji społecznej młynarzy, zmiany jakości konserwacji młyna itp. Znajdowało to wyraz w przepisach taksujących wypłaty na rzecz skarbu. Młyny doroczne płacili o wiele mniej, odpowiednio do możliwości młynarzy-dzierżawców rocznych, które były o wiele mniejsze niż możliwości młynarzy dziedzicznych: Molendina vero haereditaria a rota singula fertonem in anno utroque solvere tenentur… Molendina autem manualia et folusze a singula rota sex grossos solvant… a serrae rota haereditaria ferto solvi debet, et ab annuali… grossi sex[5]. Problemem tym zajmuje się bliżej przy omawianiu okresy pańszczyźnianego, gdzie będę mógł przedstawić o wiele więcej liczb. Proces ten jest związany z narastaniem ofensywy feudałów polskich, dążących do opanowania życia gospodarczego.
- ↑ Kod. Dypl. Wkp., t. II, nr 1080, r. 1327; Kod. Dypl. Młp., t. I, CLXII, r. 1320; Corp. Iur. Pol., t. III, 1511, str. 144, ale odnosi się i do okresu wcześniejszego.
- ↑ Por. K. Tymieniecki, Procesy twórcze…, str. 100 i nast.
- ↑ Por. E. Lipson. Economic History of England, t. I, London 1947.
- ↑ Corp. Iur. Pol., t. III, r. 1518, str. 351.
- ↑ Corp. Iur. Pol., t. III, r. 1511, str. 144.
