poza najczęściej spotykaną nazwą dzierżawy młyna — na udział (na miarę) — zdarzały się też w źródłach nazwy młynów wolnych, służebnych i czynszowych. Jeżeli chodzi o pierwszy rodzaj (molendinum liberum), to był przeważnie identyczny z młynem na udział; w źródłach występuje jako wolny od czynszu, a tylko zupełnie wyjątkowo od innych powinności[1]. Młyny wolne na ogół dawane były sołtysom przy lokacji wsi — jako uposażenie sołtysie. „Służebne” były to młyny obowiązane do mielenia zboża dla feudała[2]. Nazwa ta występowała głównie w wieku XIII i na samym początku XIV. Zdaje się, że była to jeszcze przedkolonizacyjna forma dzierżawy. Poszczególne nazwy przeważnie określały dzierżawę na udział bądź też na pewien umówiony czynsz. Jak można sądzić z obliczeń wielokrotnie już cytowanego Wasiutyńskiego, forma czynszowa była od drugiej połowy XIV wieku coraz bardziej wypierana przez dzierżawę „na miarę”. Zjawisko to prawdopodobnie następowało w związku z ogólnym wzrostem gospodarki towarowej, a więc wzrostem wymiany i obrotu; w warunkach tych oczywiście wygodniej było feudałowi mieć stały udział w dochodach młyna, które prawdopodobnie wykazywały w tym okresie tendencje na ogół zwyżkowe, niż mieć stały dochód — określony czynsz — który mógł stosunkowo nie odpowiadać wzrastającej wartości młyna. Ponadto coraz większa dewaluacja pieniądza obniżała wartość stałego czynszu, co również było przyczyną, że szlachta wolała się przerzucać na dzierżawę „na miarę”.
Wskutek wzrostu masy towarowej zboża liczba młynów od drugiej połowy XV wieku wyraźnie wzrastała, a w związku z tym mnożyły się wszelkiego rodzaju przepisy dotyczące możliwości dzierżawienia, odprzedania dzierżawy czy prawa młyńskiego. Tak na przykład jeden z przepisów mówi, że dzierżawca biorąc młyn musi ściśle określić warunki, na którą miarę bierze, płacić solidnie, przestrzegając termin i co ciekawsze, naprawiać zniszczenia i konserwować maszyny[3]. Jeśli chodzi o okres wcześniejszy, niewiele jest innych przepisów. Najwyżej można jeszcze określić formy odprzedaży młyna czy też raczej dzierżawy młyńskiej[4]: Si aliquis cogente inopia molendinum aquaticum vendiderit, ad annum integrum poterit propinquus hoc idem molendinum redimere iure propinquitatis. Anno vero elapso integro is, qui possidet, per propinquos impeditus non fuerit, amplius non poterit liberlatem et ius redemptionis molendini habere, sed is, qui emit molendinum huiusmodi, vigore praescriptionis praefati molendini verus et per-
