Górski, ani żaden z feudałów korzystających z przywilejów nie zajmowali się młynarstwem. Drugi rodzaj dokumentów to umowy pomiędzy właścicielami młynów a ich bezpośrednimi użytkownikami, na przykład: „Król daje i pozwala Ulrykowi Hasz… młynarzowi… młyn pod zamkiem wileńskim na rzece… kosztem własnym jego budować i zachować go w używaniu trzeciej miary do żywota jego”[1] lub też poświadczenie, że Piotr Odrowąż, wojewoda niski, sprzedał za 300 grzywien młyn pod Lwowem młynarzowi Hannusowi i jego potomkom[2]. Trzeci rodzaj dokumentów to transakcje pomiędzy młynarzami — sprawy spadkowe, zastawy itp. Bliżej zajmę się tym przy omawianiu stosunku młynarzy do wsi; tu przytoczę tylko jako przykład zapis opuszczonego młyna bratu przez siostrę, bez ograniczeń, bez żadnych widocznych opłat na rzecz feudała[3]. Najistotniejsze jednak dla pracy niniejszej są wszelakiego rodzaju umowy pomiędzy młynarzem a feudałem. Zbadanie ich pozwoli częściowo określić, jaką rolę spełniali młynarze zawodowi w strukturze społecznej ówczesnej Polski.
Umowa dzierżawna najczęściej przewidywała ⅓ dochodów z młyna dla użytkownika — młynarza, resztę zaś dla właściciela ziemi — feudała czy w pewnych przypadkach miasta[4]. Zwano to umową, najmem lub dzierżawą na trzecią miarę (ad tertiam mensuram). Rzadziej zdarzały się umowy „na połowę” — młynarz i właściciel dostawali wówczas po połowie dochodu (per medium)[5]. Stosunkowo najrzadziej można spotkać umowy przewidujące ¼dochodu dla dzierżawcy, zdaje się tylko w wypadku tartaku lub słodowni[6]. Przeważające i charakterystyczne były jednak umowy „na trzecią miarę”. Ciekawe jest, że przy tych dzierżawach feudał nie zawsze zawierał transakcję bezpośrednio z młynarzem; w r. 1414 na przykład król nadał pewną część młyna kapitule krakowskiej, która dopiero z kolei zawierała umowy z młynarzami. Ponieważ część młyna należąca do kapituły prowadzona była źle, król ją odebrał[7]. Zjawiska jednak „podwójnych dzierżaw” zdarzały się rzadko.
Do połowy XV wieku występuje w dokumentach zupełnie wyraźnie przewaga dzierżawy wieczystej i dziedzicznej (iure hereditario et perpetue)[8]. Dzierżawcę nazywano wtedy dziedzicem młyna, co może wprowadzić w błąd. Z rzadka zdarzały się dzierżawy młynów na dożywocie
- ↑ Arch. Potockich, Rkp. 15, r. 1515, str. 9.
- ↑ AGZ, t. II, nr LXXI, r. 1446.
- ↑ Teki Pawińskiego, t. VII, r. 1420, nr 1701.
- ↑ Por. przykłady podane wyżej lub dowolne nadania czy lokacje; por. W. Wasiutyński, o.c., str. 36—37.
- ↑ Kod. Dypl. Młp., t. III, nr DCCXXII r. 1358; tamże, t. I, nr CCXXVI, r. 1348.
- ↑ Kod. Dypl. Młp., t. IV, nr MCC, r. 1421; W. Wasiutyński, o.c., str. 37.
- ↑ Kod. Kat. Krak., t. II, DLI, r. 1414.
- ↑ Por. dok. cyt. przez Wasiutyńskiego o. c., str. 46.
