ducha narodu. Filozofia Anaxagorasa i Demokrytosa podkopała w klasach wykształceńszych dotychczasowe pojęcia religijne, a sofiści ze swoim filozoficznym subjektywizmem otwarli na rozścież wrota płytkiéj wolności myślenia, lubiącemu wszędzie podszywać się pod pozory głębokich teoryj filozoficznych. Mężowie, jak np. Arystofanes, ze swą pozbawioną hamulca śmiałą krytyką stosunków prywatnych i publicznych, zamiast powstrzymać, jak zamierzali, przyspieszyli tylko rozkład pojęć religijnych, ośmieszając świat bogów i ściągając zarówno Olimp jak Hades w sferę pospolitości[1]. W stosunkach ekonomicznych dokonuje się rozdział na niewielką liczbę milionerów i niezliczone masy proletaryatu, żyjącego z dnia na dzień, a przez to upada równowaga socyalna. Wraz z równowagą socyalną zaś znika i równowaga moralna. To téż owa święta prostota obyczajów, która pod Termopilami, Maratonem i Salaminą obchodziła swoje tryumfy nad oryentalną zniewieściałością synów Iranu, ustępuje miejsca najwyuzdańszemu zbytkowi i rozpuście. Te stosunki zaś wywierają znamienity wpływ na ustrój wyobrażeń o śmierci i życiu pośmiertném w społeczeństwie greckiém. Już z utworów najmłodszego z pomiędzy trzech wielkich tragików Grecyi wieje duch pod wielu względami odmienny. Tak żywa jeszcze za czasów jego dwóch starszych druhów po gęśli i tak szlachetna wiara w istnienie zagrobowego świata duchów słabieje i niknie. Słowo wątpliwości o możliwości bytu po śmierci, wyrywa się często z ust poety[2], a tu i ówdzie, gdzie mowa o rzeczach zagrobowych, spotykamy charakterystyczne zwroty, poczynające się od: jeżli[3]. Co więcej, niekiedy stara się on wprost propagować materyalistyczne poglądy swego nauczyciela Anaxagorasa[4] i nie waha się wypowiedzieć bez ogródki, iż życie ziemskie jest jedyném dobrem, jakie człowiekowi dało dobroczynne bóstwo, że wszystko inne zaś jest mrzonką i urojeniem, że zatém lepiej jest źle żyć, niż pięknie umierać[5]. W czasach następnych poeci dramatyczni idą po części daléj tym śladem.
