Domysł mój, że powyższe wyrazy wpisane tam zostały przez Turnowskiego, opieram nie tylko na tém, że odnajdujemy między nimi słowa pojedyncze, wyrażenia i myśli całe, znajdujące się w wzmiankach o Jadwidze, Zofii i Władzisławie Jagielle, zamieszczonych w dziełach jego, o którycheśmy mówili wyżéj, ale także opieram go i na innych jeszcze poszlakach. Symeon Turnowski był rodem Czech[1]; a choć dobrze władał językiem polskim i prawie się przenarodowił w Polaka, to jednak zostawał przez całe życie w bliskich stosunkach i z ojczystym swoim narodem. Otóż widocznie są ślady téj czeszczyzny autora zapiski w pisowni niektórych słów, np. Polsky, czitała, małżeńsky itp. a głównie w kształcie litery ł, jakiego w téjże zapisce stale używa[2]. Takim kształtem właśnie Czesi dawniéj literę tę pisali, jak się o tém przekonać można w dawnych ich drukach, a mianowicie w Biblii kralickiéj, gdzie różnica między l a ł jak najstaranniéj została przeprowadzona, choć w mowie ustnéj mało ją już tak w XVI, jak nawet w XV jeszcze wieku uwydatniali Czesi.
Owoż, jeżeli domysł mój powyższy okazuje się usprawiedliwiony pod każdym względem, to owe słowa na końcu, że już téj Biblii półtora sta lat dochodzi, najzupełniéj trafiają w to wszystko, cośmy wyżéj powiedzieli o czasie spotkania się Turnowskiego z tym dawnym zabytkiem polskim. Dochodziło jéj (od r. 1455) półtora sta lat właśnie w r. 1603 lub 1604. W jednym i tym samym więc czasie została położona i powyższa zapiska na kompaturze rękopisu i powtórne wydanie Zwierciadła Turnowskiego wtedy było przygotowane do druku.
Tak się tedy mają rzeczy z pierwszém i najważniejszém w literaturze naszéj wspomnieniem o exystencyi tego pomnika.
Druga wzmianka o biblii królowéj Zofii przypada na rok 1617. W rzeczonym roku niejaki Marcin Graet (zapewne ten sam, który się w łacińskim języku podpisywał Gratianus, jeden z późniejszych następców Turnowskiego w dostojeństwie seniora) opisywał początek Braci Czeskich w Polsce i dalsze ich powodzenie w tym kraju (De prima ecclesiarum Unitatis Fratrum in Polonia origine succincta narratio)[3]. W narracyi téj przychodzi Graetowi wspomnieć po krótce także i o owéj biblii ostatniéj żony Jagiełły. I dodaje: Któryto exemplarz pisma św. do tego czasu w poszanowaniu przechowuje się w domu urodzonych i szlachetnych Panów Krotoskich z Krotoszyna. (Quod bibliorum exemplar manuscriptum hactenus in domo Mag. et Gen. Dominorum Krotosciorum de Krotossyn studiose asservatur). Więc go w r. 1617 posiadali jeszcze Krotoscy.
- ↑ Urodził on się r. 1544 w Turnowie (Turnau) w Morawach. Mając lat 4. przybył z rodzicami i z całém gronem Braci Czeskich wywołanych z kraju w r. 1548 do Polski i pod opieką Jerzego Izraela, pierwszego seniora téj sekty w Wielkiéjpolsce, otrzymał staranne wychowanie w ojczyźnie naszéj. Nauki szkolne pobierał w Koźminku. Na uniwersytet wysłano go do Wittenbergi (1562—68). Od r. 1570 do 1573 w Koźminku sprawował urząd rektora szkoły, w któréj i sam otrzymał wykształcenie. Za jego zarządu szkoła ta miała swoję najrozgłośniejszą epokę i należała do najlepszych zakładów naukowych w całém królestwie, W r. 1573 powołany na ministra zboru w Lutomierzu (w Sieradzkiém). Dołączył do téj godności w r. 1573 urząd konseniora zborów wielkopolskich; w r. zaś 1587 po śmierci Jana Laurentiusa, drugiego z porządku seniora tegoż wyznania, zostaje seniorem czyli superattendentem Braci Czeskich na całą Wielkopolskę i osiada w Ostrorogu. Zakończył życie w r. 1608 (w Ostrorogu).
- ↑ Obacz dołączone na końcu księgi facsimile.
- ↑ Rzecz tę mamy wydrukowaną na końcu dzieła podanego do druku przez Jana Amosa Comeniusa, a napisanego przez Łasickiego, pod tyt. Joannis Lasitii, nobilis Poloni, Historiae de origine et rebus gestis Fratrum Bohemicorum. Liber ortavus, qui est de moribus et institutis eorum. 1649. bez miejsca druku, 8°, stron 392.
