W przypadku konfederacji województwa sandomierskiego z września 1572 roku mamy do czynienia z nowym zjawiskiem. Zjazdy partykularne, z którymi zetknęliśmy się do tej pory, były konfederacjami określającymi sposób zabezpieczenia pokoju wewnętrznego i zewnętrznego, czasami utrwalającymi prawa w obrębie stanu szlacheckiego; albo zjazdami przejmującymi formułę sejmiku, najczęściej sprowokowanego obradami zjazdów ponadlokalnych, które, zdaniem szlachty, zwołane były wbrew prawu. W wypadku wrześniowej konfederacji sandomierskiej mamy do czynienia ze zjazdem łączącym te dwie formy: jest to zjazd mający charakter sejmiku (tyle tylko, że nie zwołanego przez króla), w ramach którego zawiązana jest konfederacja, obejmująca najistotniejsze - zdaniem obradujących - uchwały[1].
22 września kasztelan bełski Andrzej hrabia Tęczyński zwołuje zjazd województwa bełskiego mający charakter konfederacji. Genezy tego zgromadzenia należy szukać w zaniepokojeniu szlachty województwa bełskiego próbami dominacji politycznej senatorów, którą rycerstwo tego województwa oceniało jako zakusy panów rady na wolność elekcji. Obawiano się, iż ogół szlachty może zostać wykluczony z tego podstawowego prawa całego stanu. Jest to już druga konfederacja w tym województwie w badanym przedziale czasowym. I tym razem zjazd ten przyjął formułę konfederacji. Teraz nie w związku z koniecznością zastąpienia króla w jego obowiązku obrony zewnętrznej i wewnętrznej, tak jak to było w poprzedniej konfederacji bełskiej, zaraz po śmierci króla, lecz tu ten charakter zgromadzenia ma miejsce w związku z obroną podstawowego prawa szlachty: wolnego obioru króla. Konfederacja bełska tym razem ugruntowuje zasadność prawną tego typu zgromadzenia konfederacją zawartą w roku 1436 nad rzeką Rakiem, między Widznią a Radotyczami, przez szlachtę województwa biełskiego i ziem: lwowskiej, podolskiej, przemyskiej, halickiej, sanockiej i chełmskiej[2].
Podobna sytuacja wyklarowuje się w ziemi chełmińskiej. Mimo to, iż - jak pamiętamy - w ziemi tej zawiązano konfederację zaraz po śmierci Zygmunta Augusta, zjazd o charakterze konfederacji ponownie odbył się w ziemi chełmińskiej w Krasnymstawie 29 września 1572 roku[3]. Wacław Sobieski inicjatora
- ↑ B.Czart., 80, k. 323-326: „Confederatio Terrae Sandomiriensis”, 11 września 1572; BJ, 59, k. 114v-115v: „Sprawozdanie ze zjazdu w Pokrzywnicy dla posła cesarskiego «Pana z Persztyna»”, [autorem jest prawdopodobnie Gasztołd], wrzesień 1572; B.Czart., 80, s. 327-330: „Uniwersał wojewody sandomierskiego [Piotra Zborowskiego] do szlachty województwa sandomierskiego”, 13 września 1572.
- ↑ Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (dalej cyt: B.Racz.), 196, s. 345: „Uniwersał województwa bełskiego”, 22 września 1572.
- ↑ Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku (dalej cyt: BK), 994, k. 175-177: „Uniwersał konfederacji ziemi chełmińskiej w Krasnymstawie”, 29 września 1572; BJ, 59, k. 120v-123: „Postanowienie sejmiku ziemi chełmińskiej”, [z błędną datą miesięczną]; także: „Uchwała zjazdu w ziemi chełmińskiej w Krasnymstawie”, 29 września 1572, w: W. Sobieski, Trybun, s. 95-97.
