dnéj z głównych części gospodarstwa krajowego przez przeniewierzanie się swemu charakterowi. Mając cały przebieg historyczny przed oczami, nie można bezkarnie naprzeciw prawdzie fałszu stawiać; wszelkie ogródki, giętkie usprawiedliwienia, jako uporne trwanie w złém stan winy pogorszyćby tylko musiały; uderzmy się przeto w piersi i dla zmazania winy przodków naszych, jakotéż dla zadokumentowania, że bezstronnie sprawy własne rozbierać i sądzić umiemy, przyznajmy, że naród, a raczéj część jego dominująca przeniewierzyła się charakterowi narodowemu i materyalizmem go skalała, osłabiła go przez znieważenie idei narodowéj wolności, pogwałcenie jéj praw, zniewolenie ludności rolniczéj do poddaństwa i przymusowéj pracy na korzyść posiadaczy ziemi szlacheckiego stanu.[1] W tym punkcie postęp cywilizacyi został zwichnięty i wstrzymany, raz w materyalnym kierunku przez nierówny podział korzyści, a ztąd gwałtowny wzrost niewielu prywatnych fortun, które nietylko, jak widzieliśmy, że w niczém do podniesienia bogactwa krajowego się nie przyczyniały, ale przeciwnie takowe ubożyły, jako powstałe z ucisku wycieńczającego dobrobyt najliczniejszéj klasy narodu; potém w moralnym kierunku przez nałożenie poddaństwa, stawającego jako bezprawie w przeciwieństwie do ducha Chrystusowéj nauki, zalecającéj miłować bli-
- ↑ Może być, iż mi kto zarzuci, że tosamo działo się na północy i na zachodzie, a w niektórych krajach uciążliwszém jeszcze było poddaństwo, niż w Polsce. Nie przeczę temu; z tego jednakże, że gdzieindziéj źle się działo, nie wynika, aby to złe, zastósowane u nas, miało być mniéj szkodliwém i mniéj naganném dla tego, że było naśladowaniem. U nas sprowadziło ono jak najzgubniejsze konsekwencye, u innych nie wywarło tak szkodliwych skutków; na tę różnicę skutków wpływały: wewnętrzna organizacya ustroju społecznego politycznego, temperament narodu i położenie geograficzne kraju.
