uprzytomnimy, że o wiele większa część ludzi musi się obywać bez tych potrzeb i jest przytém zdrową, szczęśliwą i poczciwą; że drobnostkowość o wiele tysięcy razy się powiększy, gdy weźmiemy na uwagę, że tych drobnych rzeczy, nie jeden jakiś człowiek, lecz wielki zbiorowy człowiek używa, który kolosalne zbytkowne ma potrzeby. Gdybyśmy, — przypuściwszy, — zdobyli się na ten heroiczny czyn, przezwyciężyli nałóg i przestali cygara palić a pieniądze, które na nie corocznie wydajemy, do jednéj złożyli skarbony, to zebralibyśmy w jednym roku kapitał, któryby wystarczył na założenie wielkiéj garbarni lub fabryki sukna, i to z potrzebnym kapitałem obrotowym. W dziesięć lat stanęłoby w naszém Księstwie dziesięć fabryk; byłby to tryumf oszczędności nad zbytkiem, pracy nad próżniactwem i zwycięztwo, z którém nie da porównać się to, jakie dzisiaj odnosi wojna na otwartém polu, bo stalibyśmy się panami tych nałogów i błędów, których dzisiaj jesteśmy niewolnikami, mielibyśmy kapitały, będące dzisiaj tą osią, około któréj świat się obraca, stworzylibyśmy wyższy przemysł, a z nim cywilizacyą materyalną narodową. Mamy otóż kapitał i to znaczny, tylko nie puszczajmy go z dymem. I to z jednéj gałązki zbytku spada taki kapitał, a cóżby dopiero strząsnąć można z grubszych konarów? Praca, oszczędność i wytrwałość są niepożyte siły, któremi nawet Żydzi dobili się do znaczenia; wygnani z swéj ojczyzny, ośmnaście temu wieków, tułali się prześladowani, wyłączeni aż do ostatnich czasów od udziału w sprawach społecznych, wyrobili sobie potęgę, któréj mocarze świata biją pokłony, potęgę bogactwa. A my, w szczęśliwszych o wiele żyjący od nich warunkach, nie mieliżbyśmy umieć zastósować się do okoliczności i zrobić z swéj strony ofiary nietylko do podniesienia naszego bytu, ale oraz sprawy narodowéj? Wyrobienie cywi-
