na mieniu lub imieniu nie uważają niektórzy za ubliżanie czci, ale za to mniéj wystawny sposób życia uchybia godności imienia, niewypełnianie obowiązków prywatnych lub społecznych nie zmniejsza czci osobistéj, ale zarzuty z tego powodu uczynione obrażają honor. Kiedy prawdziwa cześć jest skromną i nie sięga po laury, bo płynie z sumiennéj pracy, z wypełniania obowiązków, z ćwiczenia się w cnotach, to cześć zewnętrzna, chciwa sławy, wyrzeka się prawdy, poświęca spokojność sumienia dla czczego rozgłosu, który nie zawsze czyste po sobie zostawia echo. Poszanowania godna zaiste jest cześć i wielka jest sława ludzi, który przez rozumne i ludzkie instytucye podnieśli naród moralnie, rozszerzyli pole pracy i założyli podwaliny szczęścia, — ale laury, zdobiące skronie zdobywców, które im kładą na głowę ci, co dla podniesienia osobistego znaczenia i chwały służą od czasu do czasu za narzędzie brutalnéj sile; laury, które wynoszą pod niebo wśród dzikich okrzyków wyziewami krwi odurzone ludy; laury, które wyrosły na ziemi jęczącéj pod żelazem zwycięzcy, drgającéj pod srogiém barbarzyństwem, zalanéj krwią, łzami a opromienionéj pożogą, z któréj to ziemi jeden tylko wydobywa się i ku niebu wznosi głos, — głos pomsty! — takie laury przejmują grozą, cofają ludzkość w wieki Attylów, Dżingis-kanów; nie noszą one w sobie prawdziwéj czci, która hołduje serca i umysły świata, lecz są wróżbą wielkich dla ludzkości nieszczęść. Pragnienie czci zewnętrznéj pali piersi — z małemi wyjątkami — nieomal wszystkich mocarzy i wodzów. Przypatrzmy się marszałkom Francyi za Napoleona I, których on wyniósł i na których się wzajemnie wspierał, a z których wielu dopomagało mu do zbierania laurów tylko tak długo, dopóki sami nie zajaśnieli sławą, dopóki imion swych nie otoczyli tytułami, a bytu nie zapewnili dotacyami. W ludziach tych,
