musi podstawy, niż je miało dotąd, i na innych zasadach musi być oparte. Żelazo i ołów pomimo męztwa, które i przeciwnicy nasi szanują, po kilkakroć nam się przeniewierzyły; o dopominaniu się téż praw wolności z bronią w ręku mowy być nie może, byłoby to porwanie się na oślep najnieszczęśliwsze, bez wszelkiéj rachuby, przez wroga chyba podszeptane. Dzisiaj dopominanie się o wolność tylko charakter moralny nosić może i głównie téż na podstawach moralnych opierać je powinniśmy przez kształcenie się duchowe, przez miłowanie i czczenie swéj narodowości, wychowywanie młodych pokoleń według praw Boskich i ludzkich, przez przyspasabianie narodu do odrodzenia się i cierpliwe wyczekiwanie, a reszta zostanie zdobytą przez wewnętrzną naszę wartość. Wiemy, że wszelkie usiłowania nasze rozbijały i rozbijają się dotąd o brak jedności i zgody, tych dwóch najgłówniejszych warunków, które nadają trwałą łączność i spójnią, a na których opiera się szczęście narodów i ich wielkość. Dla tego braku kardynalnych warunków muszą wysychać źródła posiłkujące rozumną, jednomyślną wolę, która, nie mając koniecznego do utrzymania się żywiołu, słabnie i traci swą moc, a na jéj miejscu podnosi się i rozpościera samowola, która, egoistycznemi widokami się rządząc, jest najszkodliwszą sprawy publicznéj przeciwniczką. Otóż tę jednomyślną wolę wykształcić w narodzie, która jest jednym z głównych warunków ducha obywatelskiego i pracy, powinno téż być jedném z pierwszych naszych zadań. Jest ono wprawdzie do spełnienia nie łatwe, zwłaszcza w pokoleniach, które wyrosły w samowoli objęciach, które tak się w niéj rozmiłowały, iż nie widzą tego, jak ona je moralnie poniża, i nie czują, że je materyalnie gubi. Jeżeli tutaj spełnieniu tego zadania stoją na przeszkodzie zakorzenione błędy, które zrosły się z naturą człowieka, to sta-
