ta, obrócona na amortyzacyę funduszów kolonizacyjnych, zamieni się kiedyś w cegiełkę niemieckiego domostwa na piastowskiej ziemi[1]. Całkiem słusznie scharakteryzował już swego czasu tę ustawę dep. Virchow, jako naleciałość walki kulturnej, w której niejako skupia się cała złość, jaka nie wydobyła się na wierzch w dawniejszej walce. O jej ekonomicznych rezultatach mówiliśmy na innem miejscu, jej wpływ pod względem narodowościowym najlepiej scharakteryzował poseł ks. Jażdżewski w sejmie pruskim, mówiąc: „Naruszyła ona pokój socyalny, zobopólne zaufanie i wspólne pożycie między obywatelami różnych narodowości, poparła w przerażający wprost sposób wychodźtwo wypędzonej z ojcowskiej gleby ludności polskiej, rozbudziła niezadowolenie i rozgoryczenie i podkopała znaczenie władzy państwowej i zaufanie do niej… Przeznaczona do germanizowania i protestantyzowania naszej polskiej ludności krajowej, wskutek prawnego i ekonomicznego upośledzenia tejże, zaostrza i pogłębia narodowe i religijne przeciwieństwa[2].
Wprawdzie minister Miquel dowodził, że ustawa kolonizacyjna nie ma na celu sprotestantyzowania dzielnic polskich, z tem wszystkiem cały szereg przykładów poucza nas, że rząd do Poznańskiego i Prus Zachodnich tak samo nie chce sprowadzić Niemców katolików, jak tam nie chce mieć Polaków. Niepodejrzanym w tej mierze świadkiem jest gorliwy patryota niemiecki Sohnrey, który zwiedzał i badał kolonie niemieckie, a następnie je opisał. Omawiając stosunki wyznaniowe i religijne kolonistów, podaje na ich ogólną liczbę 1975 zaledwie 131 katolików w końcu r. 1896. Komisya kolonizacyjna wybudowała 9 kościołów, 10 domów modlitwy, 10 probostw, a na to wszystko tylko jeden kościół katolicki, wszystkie inne są protestanckie[3]. Kolonizacya ma rugować nietylko narodowość, ale i naszą wiarę… Za nasze pieniądze w części zakłada się nietylko zbory, domy modlitwy, ale inne protestanckie zakłady, np. dom
