gospodarczych postawić, Niemiec przychodzi na jego miejsce, Polak kupuje mniejsze gospodarstwo i podupada stopniowo. To się w nowszych czasach zupełnie zmieniło. Niestety, musimy wyznać, że niemiecki chłop się pogorszył, że się w daleko wyższym stopniu oddał pijaństwu, że obecnie często bankrutuje, a polski chłop, który mniejsze ma potrzeby i stał się trzeźwiejszym, na jego miejsce przychodzi. Można całe wsie wymienić, które jeszcze przed 40 laty zupełnie przez Niemców były zamieszkałe, gdzie obecnie jeden lub kilku tylko jeszcze mieszka”[1]. Czem się to ciekawe zjawisko tłumaczy? Niewątpliwie nizki stan oświaty i kultury był pierwotnie przyczyną upadku ekonomicznego naszego gospodarza małego. W r. 1823 uwłaszczony, ciemny chłop skorzystał z nagłej wolności w swój sposób, tj. nie troszcząc się o przyszłość, pił bez miary, a Żyd lub gościnny tj. karczmarz w Poznańskiem, pożyczali, podwójną kredką zapisując swą należytość. Szczególnie lichwa żydowska w równej mierze dziedzicowi, jak chłopu, dała się we znaki. Jeszcze dziś lud w niektórych okolicach nazywa folwarki, utworzone ze skupionych subhastowanych gruntów włościańskich „Przepijewem”. W ślad za pijaństwem szły wszystkie inne zbrodnie. Po dziś dzień jeszcze pokazują np. wsie dawniej złodziejskie, których mieszkańcy byli postrachem dla sąsiednich osad. Znajomość czytania i pisania była wśród ludu rzadka. Sposób uprawy roli prymitywny, nie dziw więc, że taki chłop nie mógł wytrzymać z wykształconym chłopem niemieckim konkurencyi, że musiał mu ustępować z placu.
Jeszcze za czasów polskich rządów magnaci polscy, jak Opalińscy, Sapiehowie i t. d., by podnieść dochody ze swych olbrzymich dóbr, wyludnionych wojnami i zarazami, osiedlali na warunkach wcale korzystnych niemieckich osadników pod nazwą Holendrów. Z tych czasów datuje się rozrzuconych stokilkadziesiąt osad, zwanych olendrami przez lud, jak np. Szu-
- ↑ Die deutsche Ostmark. Aktenstücke und Beiträge zur Polenfrage. Flugschrift Nr. 1 des All-Deutschen Verbandes.
