Polaków: Gniezno, Kłecko, Dobrzyca, Kobylin i Gniewków. Następujących 7 miast ma 50—60% Polaków: Barcin, Kcynia, Szubin, Dubin, Miejska Górka, Jutrosin i Poznań. W ostatniem mieście, stolicy kraju, jest na 34.500 Niemców 35.000 Polaków. Do miast najbardziej zniemczonych należą: Wschowa, 7% Polaków, Leszno z 15% ludności polskiej, Międzyrzecz, Piła, Trzciel, Wolsztyn, Międzychód, Bydgoszcz (25% Polaków), Kargowa, Babimost, Rawicz, Zduny i wogóle miasta na pograniczu Ślązka, Brandenburgii i Pomorza. Należy dalej zwrócić uwagę, że wśród 8 miast prowincyi, liczących więcej niż 10.000 mieszkańców, 4 do przeważnie zniemczonych należą tj. Bydgoszcz, Piła, Leszno, Rawicz, pozostałe 4: Poznań, Gniezno, Inowrocław i Krotoszyn 40—50% Niemców wykazują[1]. Na 18 miast, liczących więcej niż 5.000 mieszkańców, 8 jest przeważnie niemieckich. Zatem tylko małe lub mniejsze miasteczka mają charakter przeważnie polski, większe charakter niemiecki lub mieszany. Dalej należy zauważyć, że pod względem ekonomicznym nie liczba, lecz dobrobyt mieszkańców decyduje, że zatem Polacy wszędzie przez proletaryat głównie reprezentowani nie przedstawiają się wszędzie jako czynnik ekonomicznie poważny. Z drugiej strony nie należy zapominać, że żywioł niemiecki (pominąwszy 40.000 Żydów w Poznańskiem) jest przeważnie przez stan urzędniczy reprezentowany, stan, chociaż pod względem ekonomicznym przeciętnie dostatnio uposażony, to jednak bierny i bynajmniej nie decydujący o zaludnieniu kraju, gdyż w razie zmian politycznych nie tylko zewnętrznych, ale nawet i wewnętrznych łatwo może ustąpić z pola. Tej to okoliczności przypisać należy, że miasta, jak Poznań, Bydgoszcz i wogóle większe miasta, jako centra władz rządowych, tak znaczny procent ludności niemieckiej posiadają. Ważniejszą bez porównania jest ta okoliczność, że owe 40.000 Żydów reprezentują najzasobniejszy i najsilniejszy czynnik ekonomiczny, trzymający w ręku swym wieli handel i wielki przemysł, posiadają kapitały—a czują się jako Niemcy i żywiołowi niemieckiemu dają na polu ekonomicznem niewątpliwie przewagę.
- ↑ W r. 1885 naliczono w miastach księstwa ponad 10.000 mieszk. 86.600 katol. i 85.844 protest.; 1895 zaś 106.096 kat. i 104.413 prot.
