latach na wschodnich kresach polonizm podniósł głowę ku wielkiemu niebezpieczeństwu nietylko niemieckości wschodnich kresów, ale i Rzeszy i Wszechniemiec, a mimo to rząd pruski ruch ten polonizujący tolerował. Wobec tego walne zgromadzenie związku wszechniemieckiego z d. 9 września 1894 wyraził swe ubolewanie rządowi pruskiemu oraz nadzieję, iż Prusy znowu podejmą tradycyjną politykę domu Hohenzollerów[1]. Oto darwinistyczno - szowinistyczne motywa akcyi antypolskiej, podane przez samych aranżerów hakatyzmu. Nie były to atoli właściwe motywa tego ruchu, lecz raczej był to płaszczyk narodowo-naukowy dla całkiem innych nie narodowych aspiracyi, jako to wykazał w sejmie pruskim poseł Dziembowski[2]. Niemcy na kresach wschodnich wystąpili zaczepnie wobec Polaków, organizując przeciw nim krucyatę hakatystyczną właśnie w tej chwili, kiedy Polacy, porzuciwszy dotychczasowe opozycyjne stanowisko, zgłosili się do pilnej i poważnej pracy nad rozwiązaniem zadań państwowych. Wtedy powstała nasamprzód panika w kołach biurokratycznych na wschodzie, najprzód szeroka i spokojna; następnie zaś zrobiono z tego wielką narodową akcyę. W gruncie rzeczy chodziło o kwestyę socyalną i kwestyę chleba. Jeżeli się zważy, że środki wyjątkowe, użyte przez ks. Bismarcka przeciw Polakom, dały tyle wpływowych stanowisk Niemcom, — taka komisya kolonizacyjna około 300 dobrze uposażonych posad — to nie dziw, że wobec zgody Polaków z rządem uczuto nagle w biurokratycznych i administracyjnych kołach obawę, że mogliby się zjawić po polsku mówiących Prusakach współkonsumenci, że wszystkie antypolskie ustawy mogłyby być zniesione i mnóstwo przez to posad mogłoby się stać zbędnemi.
Wtedy to zaczęto mówić o konieczności odparcia polskiego zalewu, a jako środki ku obronie zaginionej niemczyzny zalecił wspomniany związek wszechniemiecki, co następuje: 1) Zaprowadzenie wyłącznie niemieckiej nauki w szkołach ludowych,
