Strona:Janusz Dmochowski - O kółkach i spółkach rolniczych.pdf/65

 Dobrze szła artiel wyrobów żelaznych w gubernii Pskowskiej, a marmurowych i noży w Jarosławskiej. Wogóle artiele tam idą lepiej, gdzie jest mniej fabryk.
 Zatrzymaliśmy się dłużej nad artielą dlatego, iż, zdaniem naszem, niepowodzenia, jakie ją spotkały, są dla nas lepszą nauką, niż świetne rezultaty, otrzymywane na zachodzie, pokazują nam bowiem to, czego uniknąć należy, a o co starać się trzeba. To ogranicza się do trzech rzeczy, a mianowicie: czynić usiłowania o podniesienie kultury ludu, poznać stosunki miejscowości, do działania wybranej, i mieć wolność ruchów. Każdego rodzaju centralizacya w państwie, mającem tak różne warunki pod względem kultury, przeszłości i potrzeb ludności jest niemożebna. Znajomości tych prawd nie mieli działacze rosyjscy, są to jednak rzeczy do poprawienia, i nie ulega wątpliwości, że Rosya posiada niesłychaną potęgę w tem usposobieniu ludu do łączności, jeżeli dojdzie do możności podniesienia tej sprawy samodzielnie bez wpływów biurokracyi. Sądzę, że na tem opierał się Marx, twierdząc, że Rosya przez sprawę agrarną takie same miejsce zajmuje, jak Anglia przez robotników fabrycznych. Przez położenie geograficzne i straszny obszar Rosya stanowi naturalny balast między Europą a Azyą, a jeżeli zdoła połączyć wszystkie swoje ludy w jedną rodzinę, stanie się regulatorem pokoju w tych dwu częściach świata.