Za staraniem inteligencyi wiejskiej zaczęto zawiązywać artiele do wspólnego użytkowania z nie-
kilka, we wspomnieniach, pisanych o nich, zostawili ciekawą charakterystykę etnograficzną. Uprawa zbóż, wina, drzew owocowych, pszczelnictwo, które tam dosięgało wielkich rozmiarów, hodowla owiec i koni, jakkolwiek może prowadzone sposobami zbyt prymitywnymi, wystarczały na wyżywienie tej półmilionowej ludności, wyróżniającej się pięknością ciała i odwagą ducha. Po wojnie krymskiej wypadło srogimi środkami dopełnić pokonania zachodniego Kaukazu. Górale, po internowaniu Szamila w Kałudze, nie przystawali na żadną ugodę, nawet najkorzystniejszą dla siebie. W początkach Marca 1864 Hrabia Jewdokimow, przeszedłszy górską przełęcz Goitkskij z dwiema kolumnami jenerałów, Babina i Heimana, jedną z nich skierował na północ, drugą na południe, a zająwszy wyżyny gór, kazał z nich schodzić w doliny i zganiać całą ludność górską do brzegu morza. Czerkiesom dano do wyboru przesiedlenie się za Kubań albo do Turcyi. Piąta część pozostała, a cztery piąte wyszło, a za temi następnie Abeldyńcy i Abchazcy, będący już rzeczywistymi poddanymi rosyjskimi. Takim sposobem cała przestrzeń między Anapą a Suchumem, w lat 35 po pokoju adryanopolskim, zamieniła się w pusty plac, długo noszący na sobie ślady kultury narodu, który go opuścił. Ten pusty plac rząd nazwał okręgiem Czarnomorskim, oddziałem Suchumskim, a osadziwszy z początku na nich dwanaście oddziałów kozackich (stannic), postanowił kolonizować go na następujących zasadach: 1) Osadnikom dawać ziemię od 10 do 20 dziesięciu na duszę męską; postanowiono część ich osiedlić sposobem gminnym, a część folwarcznym; 2) osobom, pragnącym zająć się rolnictwem, dawać ziemię pod warunkiem wypełniania pewnych włożonych na nich warunków
