Religija grecka zawierała sama w sobie czynniki własnego rozkładu. Mając właśnie na względzie dokładną tego cenę, zapuściłem się w szczegóły, które niejednemu z czytelników moich mogły się wydać lichemi i nieużytecznemi mytami. Nieunikniony zbieg dwóch okoliczności musiał sprowadzić ostateczny upadek całego systematu, mianowicie: odkrycia geograficzne i zrodzenie się krytyki filozoficznéj. Uwagę naszą uderza fakt, że we dwa tysiące lat później zaszła takaż sama okoliczność w większych rozmiarach.
Co do odkryć geograficznych, jakże mogły utrzymać się te wszystkie cuda mórz śródziemnego i Czarnego, czarownicy, czarodzieje, olbrzymy i potwory z głębin, gdy morza te były codziennie przebiegane we wszelkich kierunkach? Jakże mogła utrzymać się nauka o płaskim kształcie ziemi, połączonéj z widnokręgiem i oblanéj przez okalający ją ocean, gdy kolonije założonemi zostały w Gallii, a Fenicyjanie przywozili cynę z po za Słupów Herkulesa? Co większa, tak się trafiło szczęśliwie, iż wiele z najdziwniejszych cudów znajdowało się, jak zapewniano, na téj saméj drodze, którą okoliczności uczyniły głównym gościńcem handlowym. A prócz konieczności zburzenia geografii mytologicznéj, która przedstawiała w takim kształcie zwierzchnią, zwróconą ku światłu płaszczyznę ziemi, zachodziło téż groźne niebezpieczeństwo, które wiele osób pobożnych przewidywało ze strachem, że to wszystko co twierdzono o wnętrzu czyli o drugiéj, stronie zwróconéj ku nocy, niedługo potém obaloném zostanie. Musieli więc naturalnie, czynić wysilenia do otrzymania starożytnéj nauki, chwytając się jednego możliwego środka — przeobrażania tego, co podawaném było za fakta rzeczywiste, w allegoryje, w których, jak powiadali, mądrość starożytna ukryła wiele rzeczy świętych i tajemniczych. Ale oczywiście system, który prowadził do takiéj konieczności, sam kroczył spiesznie ku upadkowi.
Nie same wszakże odkrycia morskie usunęły dziwy bajeczne i nadawały popęd nowym ideom. We właściwym czasie wyprawa Macedońska otworzyła przed Grekami świat nowy, i stawiła im przed oczy cuda rzeczywiste: klimaty w dziwnéj rozmaitości, obszerne pustynie, góry okryte wiekuistym śniegiem, jeziora słone w oddaleniu od oceanu, olbrzymie zwierzęta, ludzie wszelkich odcieni skóry i wszelkie formy religijne. Liczne osady greckie, pozakładane w Azyi podbudzały do nieustannych podróży i sprawiały, że te przedmioty przyrody wywierały głębokie i trwałe wrażenie na umyśle Hellenów. Jeżeli
