narodowości, stwierdza, że niezaprzeczalną i najbardziej podług swej wewnętrznej istoty usprawiedliwioną jest język. Podnieść tu też w nawiasie warto, że Böckh występował gorąco i szlachetnie w obronie praw narodowych i języka, tak, że dla nas warto i pamiętać jego wywody, a może i przypomnieć je w Niemczech, bo one są antytezą i potępieniem germanizacyjnej polityki pruskiego rządu.
Kwestya znaczenia języka jako cechy narodowości i jej stwierdzenia, omawianą była dalej na międzynarodowym kongresie statystycznym w Petersburgu r. 1874. Z trzech referentów tej kwestyi Glatter uważał, że dla oznaczenia w statystyce narodowości ludzi byłoby w zasadzie najsłuszniejszem ich samooświadczenie; wobec jednak możliwości różnych na to pobocznych wpływów, uznał sam ten sposób za niedostateczny i doradzał dokładne studya nad rasami i oceną narodowości podług śladów rasy; drugi referent, Węgier Keleti, bronił przedewszystkiem politycznego pojęcia narodowości, twierdząc, że w Węgrzech istnieje tylko jedna narodowość; przyznał jednak, że ogólnie pojęcie narodowości opierają na innych znamionach, niż polityczna przynależność, a z pomiędzy tych znamion najważniejszem jest język. Trzeci wreszcie referent, Ficker, uznał niemożność statystycznego stwierdzenia narodowości, bo brak ściśle objektywnych cech wspólnego plemiennego pochodzenia, gdyż tej nie stwierdza ani przynależność polityczna, ni miejsce urodzenia czy zamieszkania, ani też cechy fizyczne, ni zwyczaje, ni wyznanie, żądał wysunięcia w materyałach statystycznych języka na miejsce rozstrzygające. Kongres, zgadzając się z tym wywodem i stanowiskiem, uchwalił zasadę ogólną, że znamieniem obowiązującem wszystkie państwa przy
chen der Nationalität, Berlin 1866. Der deutschen Volkszahl und Sprachgebiet, Berlin 1869.
