Strona:Etnobiologia 2011 6.pdf/3

stopniowy zanik w ciągu ostatnich dwustu lat. Stąd wymienione powyżej materiały są obecnie szeroko omawiane w pracach etnobotanicznych dokonujących syntez w skali światowej, na przykład dotyczących użytkowania dzikich roślin jadalnych na całym globie (Turner et al. 2011) lub historii światowej etnobotaniki (Svanberg et al. 2011).

 1. Historia badań nad zbieractwem roślin pokarmowych w Polsce w czasach nowożytnych
 Dzikie rośliny, nawet po nastaniu rolnictwa, stanowiły znaczący składnik diety człowieka, szczególnie w biedniejszych społecznościach. Wojny i okresy głodu zawsze potęgowały znaczenie tej grupy roślin w żywieniu, stanowiąc rezerwuar kalorii do wykorzystania (Maurizio 1926). Chociaż europejska (w tym i polska) literatura etnograficzna zawiera wiele przyczynków dotyczących tradycji użytkowania dzikich roślin pokarmowych, materiały te są zwykle rozproszone w krajowych pismach ludoznawczych, a ilość szerszych syntetycznych opracowań jest znikoma. Brakuje też zupełnie syntez na poziomie europejskim, porównywalnych z Native American Ethnobotany (Moerman 1998), z wyjątkiem przewodników o charakterze popularnym. Istnieje kilka list roślin pokarmowych obejmujących obszar całego świata, ale dalekie one są od kompletności (Hedrick 1919; Tanaka 1976; Kunkel 1984; baza danych Plants for a Future).
Ostatnie studia regionalne, szczególnie z basenu Morza Śródziemnego, np. Hiszpanii (Bonet & Vallès 2002; Tardío et al. 2005; Pardo de Santayana et al. 2005; Rivera et al. 2005), Włoch (Pieroni et al. 2002; Guarrera 2003; Pieroni et al. 2005; Guarrera et al. 2006) czy Cypru (Della et al. 2006), jak też porównanie kilku regionów Hiszpanii, Włoch i Grecji (Leonti et al. 2006), pokazały, że nasz kontynent charakteryzują niezwykle bogate i zróżnicowane tradycje dotyczące użytkowania dziko rosnących roślin pokarmowych. Opublikowano też kilka syntez dotyczących całych krajów, np. Hiszpanii (Tardío et al. 2006), Bośni-Hercegowiny (Redžić 2006), oraz monografię użytkowania zielonych warzyw Włoch (Picchi & Pieroni 2005). Artykuł o podobnym charakterze opublikował także autor tej monografii wespół z Wojciechem Szymańskim (Łuczaj & Szymański 2007), jednak dotyczył on głównie przeglądu materiałów publikowanych, tymczasem opracowania wymagały także liczne materiały archiwalne. Na dodatek natrafiono na nowe, pominięte wcześniej publikacje. Te nowe dane zostały zaprezentowane w kilku artykułach (Łuczaj 2008a, b, c, d, 2010a, b), a monografia ta jest próbą ich syntezy, uwzględniającą możliwie kompletny materiał archiwalny na temat użytkowania roślin w XIX-XXI wieku.
 Ważnym czynnikiem kształtującym zainteresowanie dziko rosnącymi roślinami pokarmowymi były okresy głodu i niedoborów żywności. Okresy głodu pojawiały się w Polsce w połowie XIX w., głównie w latach 1844-1897 (Maurizio 1926), jednak uważano je za coś wyjątkowego. Przypuszczalnie podobne czasy niedoborów żywności pojawiały się we wcześniejszych wiekach, ale jako że nie występowały w każdym pokoleniu, szybko o nich zapominano. Jednym z głównych czynników, który zmniejszył zainteresowanie użytkowaniem dzikich roślin jadalnych w Europie było rozprzestrzenienie się uprawy ziemniaka jako łatwego i wydajnego źródła kalorii. Paradoksalnie to właśnie wybuch zarazy ziemniaczanej w połowie XIX w. spowodował okresowy nawrót do używania jako pokarmu takich roślin jak perz, gorczyca czy ostrożeń („oset”), których jedzenie miało na dobre zniknąć w XX w. (Maurizio 1926). Wiek dwudziesty, pomimo dwóch strasznych wojen, oszczędził ludności głodu na skalę, w jakiej występował w latach 1930. na Ukrainie czy w latach 1960. w Chinach.
 Problemem, z którym zmagała się polska wieś w XIX w. było jednak permanentne niedożywienie (Cybulski 1894; Maurizio 1926). Jedzono znikome ilości mięsa, odżywiając się głównie produktami ze zboża, ziemniaków i nabiału, a dzikie rośliny stanowiły ważne