Strona:Etnobiologia 2011 6.pdf/21

Chaber bławatek Centaurea cyanus L. Nazwy ludowe: chaber, bławat, bławatek, modrok
 Chaber bławatek to roślina jednoroczna. Występuje jako chwast w zbożu lub w pierwszym roku po opuszczeniu pól. Nie występuje w żadnych zbiorowiskach naturalnych, więc zanik jego stanowisk związany z opryskami stosowanymi przeciwko roślinom dwuliściennym – oznacza to zagładę gatunku. Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX w. była to roślina niezwykle pospolita. W połowie XX w. bardzo rozpowszechniło się zbieranie płatków bławatka do wyrobu fermentowanego napoju (Libera & Paluch 1993; Paluch 1984; Łuczaj 2008a, Marciniak 2008). Napój ten, rodzaj wina, robiły głównie dzieci. Wystarczyło wypełnić słoik kwiatami bławatka, dodać trochę cukru, zalać wodą i zostawić na oknie na kilka dni. Różni rozmówcy podawali mi różne proporcje kwiatów i cukru. Nie jest mi znane źródło tego zwyczaju, ale brak informacji o takim napoju w literaturze XIX wiecznej. Przypuszczalnie wino z bławatka stało się modne dzięki prasie lub kalendarzom na początku XX wieku, po upowszechnieniu się używania cukru.
 Ciekawostką zanotowaną w listach do Rostafińskiego jest używanie młodych pędów chabra bławatka (Centaurea cyanus) jako składnika wiejskich polewek w okolicach Malborka i Janowa Podlaskiego (Łuczaj & Köhler in press), zwyczaj nie notowany w żadnej innej publikacji etnograficznej (w XX w. z kwiatów bławatka robiono jedynie napój).

Cykoria podróżnik Cichorium intybus L. Nazwy ludowe: cykoria, szczerbak, twardostoj
 Pospolita bylina występująca na przydrożach i suchych pastwiskach. Maurizio (1926) podaje, powołując się na Eljasza-Radzikowskiego, że liście szczerbaka jedzono w czasie głodu w XIX w. Okazuje się jednak, że Eljasz-Radzikowski nie podał wcale nazwy Cichorium intybus, a z jego opisu wynika, że chodziło o ostrożeń (Łuczaj 2010b). W badanych materiałach mamy tylko jedną wzmiankę o jedzeniu gotowanych liści cykorii w czasie głodu, ok. 1855-60, z Kraczkowej koło Rzeszowa (PAE2). Korzeń cykorii był okazjonalnie używany, podobnie jak w innych krajach, do wyrobu substytutu kawy. Potwierdza to Kluk, jak też badania terenowe Pirożnikow (2010) na Podlasiu. Brak natomiast informacji, żeby ktokolwiek w naszym kraju zbierał na sałatki młode listki tej pospolitej rośliny, co czyni się w krajach południowej Europy – poza jedną informacją Pirożnikow (2010) z Podlasia.

Ostrożeń Cirsium sp. Nazwy ludowe: szczerbak, szczerbacz, oset, czarcie żebro itp.
 W notatkach etnografów pojawia się czasem informacja o jedzeniu przez lud na przednówku „ostów”. Wszystkie jednak informacje o różnych ostach prowadzą zawsze do rodzaju Cirsium, a nie oset (Carduus). Po prostu te dwa rodzaje są bardzo podobne, a pierwszy z nich – ostrożeń – jest pospolitszy i ma zwykle miększe, mniej kłujące liście.
 Najczęściej w naszym kraju jako pokarm używany był ostrożeń łąkowy (Cirsium rivulare (Jacq.) All). Gatunek ten występuje pospolicie w Karpatach i w całej wschodniej Polsce niżowej, na wilgotnych łąkach kośnych. Nazywa się go różnymi wariantami nazw scerbok, scyrbok, szczerbacz i oset. Jest najważniejszym gatunkiem charakterystycznym dla łąki ostrożeniowej, najpospolitszego typu łąki wilgotnej w Karpatach. Jest więc gatunkiem pospolitym i był łatwo dostępny w dużych ilościach. Jak większość „ostów”, ma kwiaty fioletowe i kłujące liście, ale igiełki na liściach są bardzo delikatne, ledwo wyczuwalne. Zbierano go zwykle wiosną, przed kwitnieniem, które następuje w II połowie maja lub w czerwcu.
 Ostrożeń łąkowy był używany głównie w paśmie Karpat, od Podhala poprzez okolice Gorlic i Tarnowa aż po Kraczkową koło Łańcuta. Na całym tym obszarze zbierane wiosną gotowane liście stanowiły w XIX w. ważny składnik potraw „przednówkowych”, zwykle w postaci polewki lub bryi z tym co w chacie było dostępne: ziemniakami, mlekiem, śmietaną