Strona:Dzieła M. T. Cycerona tłum. Rykaczewski t. 6 Pisma krasomówcze.djvu/114

 Jeżeli kiedy wpadnę na dzieła waszych filozofów, omamiony ich tytułami, które po największej części obiecują oświecić o rzeczach znanych i pięknych, jako to, o cnocie, o sprawiedliwości, o uczciwości, o rozkoszy, ani jednego słowa nie rozumiem; tak są uwikłane w subtelne i niezgłębione dociekania! Poetów mówiących jakby innym jakim językiem, dotknąć się nawet nie chcę. Ale lubię, jak powiedziałem, tych czytać, którzy historyą lub mowy pisali, albo którzy tak mówią, iż widać, że chcieli zniżyć się do pojęcia mego, to jest ludzi nie bardzo uczonych.

 XV. Ale do rzeczy powracam. Czy widzicie jak jest godnem talentu mowcy pisanie historyi? Nie wiem czy jest jaki inny przedmiot wymagający większej płynności i rozmaitości stylu. Nie znajduję jednak podanych przez retorów na jej pisanie odrębnych prawideł; jakoż są oczywiste. Bo kto nie wie, że pierwszą powinnością historyka jest, żeby nie śmiał nic fałszywego powiedzieć, i żeby śmiał prawdę powiedzieć? żeby unikał wszelkiego podejrzenia przychylności i nieprzyjaźni? Te fundamentalne prawa historyi wszystkim są znane.
 Sama zaś onej budowa opiera się na rzeczach i na sposobie opowiadania. Co do rzeczy, trzeba iść koleją czasu, opisywać miejsc położenie. A że w ważnych i pamiętnych zdarzeniach są do poznania zamiar, czyny i ich skutki, powinien historyk naprzód powiedzieć, czy zamiar pochwala, potem o czynach pokazać, nie tylko co się stało i co mówiono, ale jakim sposobem; a opowiadając skutki, wszystkie przyczyny wyłuszczyć, które przypadkiem, roztropnością lub nierozmyślnością działających osób te skutki wydały; opowiedzieć nie tylko czyny ludzi, ale odmalować charakter, obyczaje, życie prywatne tych, którzy się wsławili i wielkie imie zyskali.
 Sposób zaś opowiadania wymaga stylu płynnego, potoczystego, z jednostajną spokojnością postępującego, bez szorstkości i uszczypliwego dowcipu mów sądowych. Na tyle tak ważnych do uważania względów czy widzicie prawidła znajdujące się w xięgach retorów? Pominęli także milczeniem wiele innych mowy przedmiotów, zachęcenia, pocieszenia, przestrogi, upo-