P. J. Szafarzyka słowiański narodopis/§14
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | P. J. Szafarzyka słowiański narodopis |
| Wydawca | Zygmunt Schletter |
| Data wyd. | 1843 |
| Miejsce wyd. | Wrocław |
| Tłumacz | Piotr Dahlmann |
| Tytuł orygin. | Slovanský národopis |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały rozdział III |
| Indeks stron | |
KRAJ. Linia zakreślająca siedzibę tego narzecza wychodzi od rzeki Maroszy poniżéj Aradu we Węgrzech, a zmierzając ku zachodowi i obszedłszy Lak od Słowaków zamieszkany i inne madjarskie osady, przez Św. Mikulasz i Bebę do Cisy poniżéj Segedina dobiéga; odtąd Cisą na południe aż po Sentę i suchą ziemią na południozachód aż za Hedjesz się spuszcza; odtąd postępuje ku północy i północzachodowi przez Topolę, Almasz. Św. Iwan, ku Baji nad Dunajem, skąd się toczy naprzód południowo blisko Sombom, potém przechodzi Dunaj niżéj Bezdanu, i ciągnie się rozmaitémi zakrętami ku zachodowi przez Muchacz, Siklosz, Pietikostele, Św. Wawrzyniec, Bakszi, Syhoť, Czokoni aż ku Drawie powyżéj Barcza; odtąd przeszedłszy za Drawę biegnie przez Pitomaczi powyżéj Werowiticy ku Belowarowi; odtąd wygiąwszy się ku północy przez Rowisztje i Cirkweną przychodzi południowozachodnio koło Kapelli aż do Lupogawy; odtąd postępuje ku południu przez Iwanie aż ku rzéce Czażmie; wykręca się na północwschód ku Reczicy i Jeleńskiej, spuszcza się na południe przez Kutinę i Lipowlan aż ku Jesenowcu nad Sawą; odtąd przestąpiwszy Sawę wije się krzywo na północzachód nadrzeczém Sawy aż pod Petrini a daléj południowym biegiem Kulpy przez Trepczi i Morawce aż pod górny Karlowec, odtąd postępuje najprzód na zachód ku Kulpie przy Wukowéj Goricy, tu wyginając się ku północy tokiem Kulpy do Paki i suchą ziemią przez Krasicz aż do Pokloku za Breganicą obchodzi wojenny okres Uskoków czyli Żumberczanów i przechodzi pod Dragą do Krainska; odtąd ciągnie się ku południozachodowi grzbietem gór Uskockiemi zwanych przez Semicz, koło Choczewarców aż do Dolnego Logu, daléj koło osad niemieckich grzbietem gór dolinę Kalpy na północ odgradzających, powyżéj Kostela a mimo Reku aż ku Osiwnicy u stoku Kulpy i Czabranki; potém korytém Czabranki aż prawie ku jéj źródłu; odtąd się toczy na przemian ku południu, północzachodowi i południozachodowi pograniczém Krainy a naprzód stolicy Zagrzebskiéj, potém Istryi, aż do gór Cziczskich; odtąd się nagina ku południozachodowi przez Kocianczic w górach, doliną, którą rzéka Dragonia płynie, aż do soliwarów Pirańskich i samego morza; odtąd się wraca ku południowschodowi przez Sine morze (adryatyckie), zajmując wyspy chorwacko-dalmackie aż do ujścia rzeki Bojany; odtąd idzie w górę ku północwschodowi po Bojanie aż do Skadru, daléj ku północy wschodnim brzegiém jeziora Skaderskiego aż do Żabljaka, a podle Moraczy wschodnią stroną jéj doliny aż ku Cjewnie; odtąd, przeszedłszy Cjewnę postępuje wysokiemi górami aż pod Gusiń; odtąd się nachyla ku południowschodowi grzebieniem gór równinę Metoiji na zachodzie ogradzających, zestępuje ku Djakowicy i bieży na południe pod Prizren; odtąd się wznosi ku północwschodowi i dosięga przy Kaczaniku linii Bołgarję na zachodzie ograniczającéj, po któréj daléj ku północy i wschodowi aż do Bregowy nad Timokiem bieży; odtąd zatacza się ku północzachodowi prawą stroną Dunaju, zajmując Negotin i Brzupalankę, a pomijając wsie wołoskie na serbskim brzegu Dunaju aż do ujścia Reczki do Dunaju; odtąd postępuje w górę ku północzachodowi korytem Dunaju aż do Staréj Mołdawy; odtąd wznosi się w zakrętach ku północzachodowi i północy, najprzód krajem nad Dunajskim ku Nowéj Palance, potém środkiém ziemi przez Bielucirkew, Wielką Kakowę, Morawicę, Detę, Żebel, Temeszwar, Wingę do Aradu nad Maroszą, gdzie jéj koniec jest. Zewnątrz tego obwodu mieszkają Serbowie w licznych i ludnych osadach w Austryi: w południowych Węgrzech między Madjarami i Niémcami, nad Dunajem od Wyszehradu aż do Penteli w stolicy Bielehradzkiéj, na ostrowiu Rackowinie, potomcy to wychodźców z Turcyi za patryarchy Arsenija Czernojewicza r. 1690, daléj w stolicy Szomodzkiéj i Baraniańskiéj w róźnych miejscach, potém w Baczskiéj, gdzie Sobotica po większéj części przez nich zajęta, w Czernohradzkiéj, Czanadzkiéj, Aradzkiéj i innych; w Rossyi: w gubernii Chersońskiéj, w dawniejszéj Nowéj Serbii od Kryłowa i Kaljużiny nad Dnieprem aż do Torgowicy nad Siniuszem, potomcy to wychodźców ze Sławonii i południowych Węgier za panowania Maryi Teresy i Elźbiety r. 1751 — 1753; na koniec w Turcyi między Bołgarami i Arbanasami w krajinach Serbii i Czamogórzu przyległych. Przeciwnie wewnątrz naszego zagraniczenia znajduje się wspólnie ze Serbami mnóstwo narodów i języków, a mianowicie w południowych Węgrzech i Sławonii: Madjarowie w stolicy Baraniańskiéj Baczskiéj (Temerin, Bezdan i t. d.), w Torontalskiéj i Temeszskiéj; Niemcy szczególnie liczni w tychże stolicach i w Pożeżskiéj (Kutjewa i Kula), jak i w Petrowaradińskim i niemieckobanatskim pułku; Słowacy w stolicy Baczskiéj (Petmwce, Hlożany, Kisacz, Kulpin, Bajsza, Lalicz, Piwnica i t. d.), w Torontalskiéj (Aradac), w pułku Petrowaradińskim (Stara Pazowa) i niemiecko-banatskim (Padina, Kowaczica); Wołosi w stolicy Baczskiéj, Torontalskiej i Temeszskiéj; Ruśniacy czyli Rusini w Baczskiéj (Kucura, Kerestur) i Sremskiéj (Szid); Arnauci w Petrowaradińskim pułku (Hrtkowci i Nikinci), zamilczając już o znanéj róznorodności mieszkańców po miastach w Węgrzech; w Istryi i Dalmacyi są miasta, szczególnie ponadmorskie, albo zupełnie albo po większéj części zwłoszczone; w Turcyi wyjąwszy Serbią i Czarnogórze, gdzie w pierwszéj tylko w Bielgradzie, Szabcy, Smederewie, Nowej Rszawie, Sokole i Użicy cokolwiek Turków, a w obwodzie Kladowskim, w tak nazwanym Kljuczu, jako téż w Krajinie od Negotina do ujścia Reczki, do trzydziestu wsi wołoskich, w ostatniem zaś (Czarnogórzu) tylko w ziemi Kuczskiéj, w plemieniu Zatrzebskim kilka wiosek Arnauckich, we wszystkich innych ziemiach, w Bosnii, Hercegowinie i dawnéj Rasie szczególnie wiele Turków we większych i warownych miastach a Arnautów około jeziora Plawy, w dolinie Metoiji, nad Kosową, około Nowego Brda, Istriny, Kratowa, Medoki aż pod Bjelucirkew, w których to ziemiach niegdyś czysto serbskich, będących jądrem królestwa serbskiego dopiéro po wielkiéj emigracyi ludu serbskiego za Czernojewicza r. 1690 tak bardzo się rozmnożyli i rozszérzyli. Zakréślimy tu zaraz wydatniéjsze granice księstwa serbskiego i Czarnogórza jako krajów szczególnie serbskich. Linią obwodową księstwa serbskiego stanowi na północ Sawa od Raczy do ujścia, i Dunaj do ujścia Timoku, potém ta rzeka aż po wąwóz Wratarnicy, daléj wschodnie jéj pobrzeże az pod Swrlik, odtąd poprzéczna linia przez góry ku wsi Drażewce nad bołgarską Morawą poniżéj Niszu, jak to wyzéj przy Bółgarach oznaczono; na południe południowa pochyłość gór Jastrebca i Kopaoniku, wieś Bjetobrdo (41/2 mili na wschód od Nowego Pazaru),wieś Rudnica (1 milę na wschód od Ibru), wieś Kaznowić nad Ibrem, potém rzéka Iber, daléj góry Golija i Jawor na północzachód i zachód od Nowego Pazaru; na zachód góry Zlatibor i Iwica aż do wsi Prjedolu nad Driną, daléj Drina aż do wtoku jéj do Sawy pod Raczą. Granice Czarnogórza są na północwschodzie góry Kom i Kucz, najwyższe w całéj Turcyi; na wschodzie rzeka Cjewna aż pod Zatrzeb; odtąd północnozachodnia pochyłość powyżéj Podgoricy za Spuż, miasto nad Zetą, iż tak powiem w szyi Czamogórza leżące; odtąd pochyła linia na południe, zachodnim krajem nad Moraczą aż do Żablaka a daléj przez jezioro Skaderskie aż pod Seoce w okresie Czernickim; potém południowy łuk gór powyżéj Baru; na zachód linia bieżąca górami od Boszkowiczewy Kuli (wieży) przez klasztór Stanjewicz do Kotoru, pod górą Lowczenem, a daléj ku Grahowu, odtąd w kierunku pótnocnowschodnim, górami Lukawicą zwanémi, obok Niksziczu, Onogostu, Żupy, z małém wygięciém na wschód do wnętrza Czarnogórza, około Duboka, aż ponad wsiami Lewiszta i Uskoci zwanèmi, przy źrodle Moraczy, w sąsiedztwie Drobniaków. Serbowie w jednéj całkowitości uważani, sąsiadują na północ z Madjarami po linii od Aradu ku Drawie powyżéj Barcza, odtąd z Chorwatami po linii od Drawy aż do Pokleku, ze Słoweńcami czyli Korutańcami po linii od Pokleku aż do soliwarów Pirańskich w Istrii; z Arnautami po linii od ujścia Bojany aż do Kaczanika; z Bołgarami po linii od Kaczanika aż do Bregowy; z Wołochami po linii od Bregowy i Negotina aż do Aradu nad Maroszą. Rozległe ich siedliska rozciągają się przez różnoimienne ziemie w rakuskiém i tureckiém państwie; w owém przez południową część Węgier, Sławonii, część Chorwacyi i Kraińska, Istrii, przez węgierskie Pomorze, przez wojenne chorwackie słowiańskie i węgierskie czyli banatskie pogranicze i Dalmacyą; tu przez księstwo serbskie, Bosnią, Hercegowinę, dawną Rasę (krainę między Nowym Pazarem a Nowym Brdem) i przez Czarnogórze. Szczególnych nazwik krajowych i narodowych w téj rozległości ziemi więcéj się niż gdzie indziéj zachowało. Pomijając powszechnie znane Bośniakóww, Hercegowców, Czarnowgórców, Primorców, Banatjanów, Dubrowczanów i t. d. wspomniémy tu niektóre inne. Chorwaci czyli Chrowaci nazywają się mieszkańcy Dalmacyi i wysp przyległych od Istryi aż do Neretwy jako się już za czasów Konstantyna Porfyrogenity nazywali, tak téż i ich osadnicy w Czernomilu i Metlicy w Krainie (ci inaczéj i Bili Kraincy), chociaż oba narody dzisiaj narzecza serbskiego używają, a między nimi szczególnie Brajcy około źródeł Kulpy, Morlacy w Przymorzu dalmackiém, Czakawcy wyspiarze (od słowa cza zamiast szto, dla tego na odwrot Sztokawcy na stałym lądzie dalmackim jako Kekawcy Chorwaci właściwi od kaj zamiast szto) ci to i Boduli, co jednak za uraźliwe przezwisko uważają, i Krczanie mianowicie Czucy (to jest: sowy): Cziczi na Cziczém polu w Istryi, Uskocy i Żumberczanie w południowych kończynach Krainy i w oddzielnym okresie Sluińskiego pułku, między Krainą i Chorwacją leżącym, jako wychodżcy r. 1533, 1596 i 1617 z południa, szczególnie ze Senia, przyszli; Szkocy nazywają się wszyscy Serbowie rzymskokatolickiéj wiary u greckich braci, których częścią w Węgrzech Buniewcy, a naopak Serbowie greckiéj wiary u rzymskich braci Własi i Rkacze, piérwsze, drugie, trzecie i czwarte miano tylko przezwiskiem; Raci zamiast Raszci, Raszanie, nazywają się Serbowie greckiéj wiary u Słowaków, Madjarów i innych, od dawniéjszego stołecznego miasta całéj Serbii Rasu (teraz Nowy Pazar) nad rzeką Raszcą; Maczwa, Braniczewo, Kuczewo, Kljucz, Krajna, Szumadija, Stariwlah i t. d. są używane częścią już bardzo stare nazwy szczegółowych okresów i okolic w księstwie serbskiém, których się mieszkańcy Maczwanie, Braniczewcy, Kuczanie, Kljuczanie, Kraincy, Szumadijcy i t. d. zowią, Semberija, kąt Bosnii między Sawą a Driną, ztąd mieszkańcy Semberzy; Zeta, dziś już tylko przykrajek rzeki Cjewny i Moraczy pod Podgoricą, ostatek to dawniéj rozleglejszej Zety, obecnie wraz z rzeką tegoż imienia do Czarnogórza wcielonéj i t. d. Ludność tém narzeczem mówiąca wynosi r. 1842 okrągło 5,294,000, a to w dokładnym rozkładzie tak: w Węgrzech i Bahatskiém pograniczu 542,000, w Sławonii i sławońskiém pograniczu 738,000, w Chorwacyi to jest: w części Zagrzebskiéj stolicy i w chorwackiém pograniczu 629,000, w południowéj części Krainy 40,000, w Istryi i węgierskiém Przymorzu 254,000, w Dalmacyi 391,000, ogółem w Austryi 2,594,000; w księstwie serbskiém 950,000, w Bosnii, Hercegowinie, w dawnym Rasie i w skrajach Arnaucyi 1,552,000, w Czarnogórzu 100,000, ogółem w Turcyi 2,600,000; w Rossyi 100,000. Podług wyznania liczymy w Austryi, Turcyi i Rossyi 2,880,000 greckiéj wiary, rzymskokatolickiéj zaś w Austryi i Turcyi (w Bosnii i Hercegowinie) 1,864,000; Mohamedanów w Bosnii, Hercegowinie i dawnym Rasie 550,000, którzy, lubo od wiary odpadli, przy języku przecież przyrodzonym pozostali.
ZNAMIONA. 1) a zamiast ь i ъ: dan (dьn, dzień), macz (mьcz, miecz), tama (tьma, ćma), szipak (głóg, szipek), sabrati (zebrać), sakriti (skryć). 2) o zam. ł na końcu zgłosek: pepeo (popiół), mio (miły), seoni (sielski), seace (sioło), dao (dał), video (widział), kopao (kopał). 3) u zamiast ł w środku słów: dug (dług), pun (pełny), sunce (słońce), wuna (wełna), tuczem (tłukę), stup (słup), wuk (wilk). 4) u zam. w przyimku w i na początku słów przed spółgłoską: u ruku (w ręku), udowica (wdowa), uz goru (na górę, wz-horu). 5) jo zam. je w wyrazach: jowa (olsza), joszte (jeszcze). 6) półgłoskowe r zgłoskę tworzące, i w jednozgłoskowych wyrazach bez przysuwania głoski: krw (krew), crn (czarny), brk (wąs), trczati (biegnąć), mrwiti (miérzwić), mrziti (miérzić). 7) h zam. ch, bardzo słabe i prawie niesłyszalne : hlad czytaj lad (chłód), hljeb czyt. ljeb (chléb), duhownik (duchownik); niekiedy w środku i na końcu słychać zamiast h, w: suw (suchy), uwo (ucho), lub j: smiej (smiéch), griej (grzéch), kijati (kichać), lub g: orag (orzech), prag (proch), lub k: żenik (narzeczony); lecz u Dubrowczanów wszędzie pełne ch, u Czarnogórców mocne h. 8) t’ zamiast bołgarskiego szt: not’ (noc), mot’ (moc), pet’ (piec), tisut’a (tysiąc), kut’a (dóm), srjet’a (szczęście), zamiast tego piszą Ilirowie, pisma łacińskiego używający, ć: noć, moć i t. d. 9) c zamiast cz przed r: crn ( czarny), crw (czérw), crjewo (trzewa), crjep (skorupa). 10) c, s, z zamiast k, ch, g przed i w dat., lok., i soc., w l. mn.: prostacima, junacima, siromasima, kożusima, rozima (prostakom, prostakach, prostakami i t. d). 11) Wysuwają się l, d, t, a zamiast dwóch ostatnich stoi często j: czowiek (człowiek), Raosaw (Radosław), Wlaisaw (Władysław), Mejak (Medak), Brajen (Braten); to się i w bołgarszczyznie napotyka. 12) 6ty przypadek l. p. w żeńskim rodzaju na -om: żenom (żoną), rukom (ręką), duszom (duszą), zemljom (ziemią). 13) Gen. I. mn. na -a: jelena (jeleni), żena (żon), polja (pól); w Czarnogórzu jelemьh, żenьh, polьh; u Ilirów łacińskiego pisma używających -ah: jelenah i t. d. 14) Dat., lok., i soc., w l. mn. na -ima, -ama; jelenima, polima, żenama.
PODRZECZA. Podług Karadżica przyjmujemy te podrzecza: a) Hercegowińskie w Hercegowinie, Bosnii, Czamogórzu, Dalmacyi, Chorwacyi i w Serbii aż do Maczwy, Waljewa i Karanowca, w którém je krótkie, a ije zamiast długiego je: pjewati (spiewać), djed, stidjeti se (wstydzić się), dijete (dziécię), cwijet (kwiat), pijewac (spiéwak), wrijeme (czas); b) Sremskie podrzecze po Sremie, Banacie, Baczce, po południowych Węgrzech i w Serbii około Sawy i Dunaju, w którém zamiast je już to è: wèra (wiara), mèra (miara), sème (siémię); już to i: letiti (lecieć), widiti (widzieć), stiditi se (wstydzić się), które to i szczególnie Ilirowie łacińskiego obrzędu w Sławonii i t. d. polubili; 3) Resawskie po Braniczewie, Resawie, Ljewczy, Temnicy i w górę po Morawie, po okręgu Paratińskim, Czernerzecze i skraju Negotińskim, w którém wszędzie e: leteti, wideti, wrteti; dat. l. p. męski na -em zamiast -om: dobrem (dobremu), belem (białemu); dat. i lok. l. p. w żeńskich na -e zam. -i: dewojke (dziéwce), glawe (głowie), a w l. mn. w akk. z, c, s zam. g, k, h: roze (rogi), Turce (Turki), kożuse (kożuchy). I różnorzeczy niemała jest liczba. Dubrowczanie wymawiają, jak już nadmieniono, ch: strach, prach, grjech (grzéch), dadoch (dałem), ucho, chudoba; a w l. m. gen. i lok. przymiotników kończy się na -èch: dobrèch, ubozjech, w dat. -jem: dobrjem, ubozjem, wisocjem. Czarnogórcy i sąsiedni Przymorcy wymawiają starosłowiańskie ь jak ściśnione e: dьn, otьc, mьgla (mgła), kьd (kiedy), junakьh (junaków), żenьh (żon), daléj h zamiast ch dość mocno, wyjąwszy na początku słów, gdzie go nie słychać, jako téż cz, ż, sz zamiast c, z, s: bacziti zam. baciti (wiercieć). reczi (rzécz). żnam (znam), beż (bez), sznjeg (śnieg). Pastrowiczanie, Dalmaci i wyspiarze zamieniają na końcu zgłosek m na n: zapantiti (zapamiętać), goworin (mówię, gwarzę), iden (idę), wodon (wodą), nożen (nożem). Czarnogórcy i Dubrowczanie przysuwne l czasem wymawiają, czasem zaś, a nawet częściej, w j zamieniają, co Korczulanie podług włoskiego z każdem l czynią: zemja (ziemia), ulowjen, żeja zam. żelja (życzenie), koszuja (koszula), posteja (pościel); piérwsze i w bołgarszczyźnie podług wołoszczyzny ma miejsce. W chorwackiém Przymorzu, w Dalmacyi, także w Bosnii i Czarnogórzu często daje się słyszeć c, s, z zamiast cz, sz, ż, jak u Mazurów: ca zam. cza (co), hoces (chcesz), kazes (każesz). Że rzymskokatoliccy Sławońcy i Dalmaci zamiast je mówią i, już nadmieniono. W południowych kończynach okręgu Nowomiéjskiego w Krainie około Metliki, Czernomilu, Kostcla, Osiwnicy i t. d., często o zam. ą: roka (ręka), ł na końcu zgłosek i cz zamiast ć: nocz (noc). Jest to przechodem z narzecza serbskiego do korutańsko-słowiańskiego.
LITERATURA. Podług różnicy pisma na trzy oddziały się dzieli: wschodni, u Serbów greckiéj wiary, cyrilskiego pisma używających; zachodni, u Ilirów rzymskiéj wiary przy łacińskiem piśmie pozostającyeh, i głagolitski, od katolickich księźy wykształcony, którzy sobie to, szczególne pismo upodobali. W piérwszym czyli serbskim oddziale można dwa główne perjody ustanowić: 1) od zaprowadzenia chrześciaństwa aż do zupełnego zagładzenia duchowéj oświaty w tureckiéj Serbii XVII. wieku, 2) od wskrzeszenia literatury u rakuskich Serbów aż do czasów teraźniejszych (1733—1842). Serbowie wiary greckiéj po przyjęciu pisma cyrilskiego i liturgii słowiańskiéj kształcili z początku narzecze cérkiewne, zaniedbując przy tém swoje własne. Podług świadectwa dokumentów, z których niektóre, na popisanych błonkach (membranae rescriptae) zachowane, aż do XI. stulecia dosięgają, w Serbii i Bosnii bardzo się wcześnie dwa style utworzyły, cérkiewny i kancellaryjny, ów się ścisléj bołgarskich wzorów trzymający, ten zaś swobodniéj swojską serbszczyznę w siebie przyjmując. Przykłady ostatniego stylu doszły nas w urzędowych pismach i diplomach rzeczypospolitych, książąt i królów serbskich, których niejaka część wydana w Bielgradzie (1840) jako téż w starych prawach, za cesarza Szczepana Duszana (1349, 1354) zebranych; do drugiego rzędu należą nie tylko książki pism świętych i modlitewne, ale po większéj części i inne spisy, szczególnie tyczące się dziejów, od księży i mnichów układane. Z pisarzy piérwszego okresu nadmieniemy tu tych: Szczepan Pierwouwieńczony, wielki żupan, a potém król serbski (wielkim żupanem 1195, królem 1222, um. 1228), napisał dzieje ojca swego Szczepana Nemani (nar. 1114, um. 1200); św. Sawa, brat poprzedniego, arcybiskup (nar. 1169, um. 1237), pisał ustawy dla klasztorów, żywot swego ojca i in.; Dometian (kw. 1263), mnich Chilandarski wygotował żywotopisy śś. Symeona i Sawy; Daniil (1291-1338), spisał dzieje królów serbskich i żywoty arcybiskupów, wszystko to w rękopisach. Po upadku mocarstwa serbskiego (1389) gaiła się narodowość serbska a z nią takie i jaka taka naukowość w niektórych bądź całkiem, bądź przynajmniéj nawpół niezawisłych księstwach, w północnéj Serbii, Bośnii, Hercegowinie, Czarnogórzu. Obok przepisywania książek modlitewnych nie zaniedbywano i spisywania kronik, a nie długo po wynalezianiu druku wydawano, szczególnie za przyczynieniem się dwóch możnych i gorliwych panów, Jérzego Czernojewicza (1493) i Bożydara Wukowicza (1519), cérkiewne ksiąźki drukiem częścią w Serbii, w Cetiniu (1494), w Gorażdie (1529), w klasztórze Rujańskim (1537), Mileszewskim (1544) i Mrkszińskim (1562), w Bielgradzie (1552), w Skadrze (1563), częścią za granicą, w Benatkach (Wenecyi) (1493), Braszowie, Trhowisztje (1512) i in. Poezyjnych płodów z tego dawnego wieku żadnych innych nie ma, oprócz pieśni i śpiéwów ludu, z których niemała część w tych czasach powstała. Na końcu tego okresu, po długiéj pauzie (przestawce) pisał Jérzy Brankowicz (1645—1711) dzieje serbskie, w rękopisie. Po obudzeniu się Serbów do nowego duchowego życia pod berłem rakuskiém (1733, 1741), wygórował nad innych mąż wzniosłego ducha i głębokiéj mądrości Dosithej Obradowicz (1772—1811), który w swych licznych dziéłach, najwięcéj treści moralnéj (zebrane w Bielgradzie 1833 w 9. tomach), zarazem czysto serbskiemu stylowi drogę utorował. Od tego czasu wychodziły serbskie dziéła częściéj, szczególnie w Budzie i Wiedniu. Między poetami słynął nad innych Muszicki (umarł 1837). Na drugi wyższy stopień podniósł czysto narodową literaturę Wuk Stefanowić Karadżić (1814), który jeszcze jest czynnym. Przez niego jest jedyna dotąd, choć niezupełna, grammatyka czysto-serbska (1814, 1818), słownik (1818) i zbiór pieśni ludu (1814, 1923, 1840) obok którego zbiór Nilutinowicza (1837) na wzmiankę zasługuje. Za naszych czasów pole literatury serbskiéj znakomicie się rozszerzyło, urządzeniem szkół i drukarni w nowém księstwie serbskiém. — U Ilirów rzymskiéj wiary, przeciwnie temu, cośmy, u Serbów greckiéj wiary uważali literatura świecka a nadewszystko poezya o wiele wcześniej i wspanialéj się rozwinęła. W XII. wieku napisał bezimienny ksiądz Duklański roczniki ilirskie naprzód po słowiańsku („slavonica litera”) potém po łacinie: lecz z piérwotnego jego dziéła tylko nam się lichy wyciąg pozostał. Mamy jeszcze z XIII. i XIV. stulecia kilka rękopiśmiennych psałtérzy i książek do nabożeństwa w czystém narodowém narzeczu. Na końcu XV. wieku stał się Dubrownik (Raguza) w skutek światła z Włoch przyniesionego ilirskiémi Atenami, którą to sławę aż do połowy XVII. wieku dzierzył. W tymże czasie słynęły oświatą, naukami a szczególnie poezyą i niektóre inne miasta i wyspy dalmackie: W XV. wieku byli poetami w Dubrowniku Darżić (1463—1507), starszy Minczetić z przydomkiem Wlahowić (1475—1524) i Wetranić z przydomkiém Czawczić (1482—1580). W XVI. i XVII. wieku górowali tamże i w Dalmacyi nad innych Elarowić (1532), Czubranowić, Bunić-Babulinowić (1550), Ranina, Zlatarić (1597), Gundulić (1620), Iwaniszewić (1642), Palmtić (1657) i inni. Na początku XVIII. stulecia połysła jeszcze raz na widnokręgu poetyckiego nieba ilirskiego świetna gwiazda w Djordiciu (1724) w piéwcy z Gumluliezém, choć na inném polu, w zawód biegnącym. W duchu narodowych pieśni śpiéwał Kaczić (1729) nader szczęśliwie, umacniając jędrnego ducha walecznych Ilirów wszelkiémi czarującémi wdziękami poezyi do heroizmu przeciw ich zawziętym wrogom i gnębicielom. W témto stuleciu obszar literatury na południu się zacieśnił, na północy zaś i wschodzie zaczął się rozprzestrzeniać; w Sławonii powstali także niepośledni poeci Kaniżlić (1759) i Wid Doszen (1768). Nad przekladem biblii dla katolickich Ilirów pracował już na początku XVI. stulecia Kassij, później między 1750-1770 Rosa, a około 1800 Burgadelli, lecz te przekłady nie są drukowane. Szczęśliwszym pod tym względem był Katanczić, którego tłómaczenie z textem łacińskim r. 1831 w Budzie wydaném zostało. Od wystąpienia Gaja i jego współpracowników na polu literatury, i od założenia punktu środkowego literackiego w Zagrzebiu (1826—1842) zaczyna się nowy okres literatury Ilirów, o któréj sąd przyszłości pozostawiony. Najdokładniéjszą dotąd grammatykę napisał Brlić (1833; 1842), słownik Stulli (1806). Pozostaje nam przypomnieć, że pewien rodzaj cyrylicy, bukwicą nazwany, u katolickich Bośniaków od dawna aż do końca przeszłego stulecia ulubionym był, którą od r. 1571 aż do 1716 kilka książek modlitewnych, za przyczynieniem się ojców Frańciszkanów w Wenecyi, Rzymie i Trnawie wydrukowano. — Piérwiastkowego miejsca głagolskiego pisma, którego początek jeszcze nie wyświecony, w chorwackiém Przymorzu, od rzeki Raszy w Istrii do Zrmania w Dalmacyi szukać trzeba, skąd się dopiéro po r. 1248 daléj rozszerzyło. Jużeśmy wyżéj (§. 11) rzekli że język w modlitewnych książkach głagolitów był piérwiastkowo cérkiewnym czyli cyrylskim z przymieszką narzecza ilirskiego podług podrzecza przymorskiego, która się to przymieszka w ciągu czasu coraz więcéj szérzyła i wzmagała. Pismo głagolskie zewnątrz granic chorwackiego Przymorza w powszechne używanie nie weszło, chociaż się druk książek głagolskich bardzo wcześnie zaczął, (bo już mszał drukowany 1483 w Rzymie albo Wenecyi), i chociai w rzeczoném Przymorzu nawet urzędowe pisma i dokumenta w czystém narodowém narzeczu głagolskiémi znakami pisane. Do tych teraz nader rzadkich pamiątek świeckiéj literatury głagolskiéj należą prawa rzeczypospolitéj Winodolskiéj r. 1280, w rękopisie, i dokumenta i listy rozlicznych rzeczypospolitych i panów chorwackich od XIV. aż do początku XVIII. stulecia, z których niektóre w różnych miéjscach drukowane, a inne po rozlicznych archiwach i księgozbiorach rozrzucone są.
