Opis ziem zamieszkanych przez Polaków I/XV

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Aleksander Czechowski
Tytuł	Opis ziem zamieszkanych przez Polaków
Podtytuł	POMORZE I ZIEMIA PRUSKA Ludność
Data wyd.	1904
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron

›››

[353]LUDNOŚĆ.

Granice obszaru polskiego w pruskim pasie nadbaltyckim nie zgadzają się z granicami prowincyi ani regencyjnych okręgów administracyjnych. Obszar ten okrąża szerokiem nieregularnem półkolem nizinę przy ujściu Wisły, wkracza na północnym zachodzie do prowincyi Pomerańskiej, omija na południowym zachodzie wielkopolski niegdyś powiat Wałecki i przedłuża się na południowym wschodzie ku granicy Królestwa Polskiego, pozostawiając w pośrodku, między ujściami Wisły i Pregoły, wielką wyspę niemiecką, która nad Pregołą i Niemnem zlewa się z obszarem litewskim. Do obszaru, który nas w tej pracy interesuje, należy z 29 powiatów zachodnio-pruskich 24, a mianowicie:

1)	Pucki		13)	Toruński	miejski
2)	Wejherowski		14)	„	wiejski
3)	Kościerzyński		15)	Brodnicki
4)	Gdański wyżynny		16)	Wąbrzeski
5)	Tczewski		17)	Lubawski
6)	Starogardzki		18)	Suski
7)	Kartuski		19)	Chełmiński
8)	Chojnicki		20)	Grudziądzki	wiejski
9)	Tucholski		21)	„	miejski
10)	Człuchowski		22)	Kwidzyński
11)	Złotowski		23)	Sztumski
12)	Świecki		24)	Malborski

[354] Z 36 powiatów wschodnio-pruskich posiada ludność polską tylko 13 południowych, a mianowicie:

1)	Ostródzki		8)	Lecki
2)	Nidborski		9)	Ządzborski
3)	Olsztyński		10)	Reszelski
4)	Szczycieński		11)	Rastemborski
5)	Jańsborski		12)	Węgoborski
6)	Łecki		13)	Gołdapski
7)	Olecki

 Nadto zaś należą częściowo do obszaru polskiego dwa powiaty północno-wschodnie prowincyi Pomerańskiej: Bytomski^[1] i Lęborski.
 Temi też tylko powiatami będziemy zajmować się przy opisie stosunków narodowościowych w pasie nadbaltyckim. Gdy natomiast chodzi o scharakteryzowanie ogólnego ruchu ludności, naturalnego jej przyrostu, dopływu i odpływu, i rozwoju tych stosunków w ciągu wieku XIX, będziemy trzymać się podziału na wielkie okręgi administracyjne, ponieważ urzędowe publikacye statystyczne, na których musimy opierać swoje obliczenia, nie uwzględniają pojedyńczych powiatów, lecz zawierają tylko pogląd na ruch ogólny w prowincyach lub obwodach regencyjnych. Powiaty pomerańskie, Bytowski i Lęborski, pominiemy w niektórych działach zupełnie, ponieważ obraz ruchu ludności w całej prowincyi Pomerańskiej lub też obwodzie regencyjnym Koszalińskim nie uprawnia jeszcze do żadnych wniosków o rozwoju stosunków pośród garstki Polaków, zamieszkujących niektóre okolice obu powiatów północno-wschodnich prowincyi.

 Zarówno Prusy Zachodnie, jak i Wschodnie, należą i należały zawsze do najsłabiej zaludnionych prowincyi państwa pruskiego i cesarstwa niemieckiego, i przewyższają gęstością zaludnienia tylko jeszcze Pomeranię, księstwo Meklemburskie, księstwo Waldeck i gniazdo rodu Hohenzollernowskiego, okręg administracyjny Hohenzollern. Tłómaczy się to oczywiście warunkami przyrodzonemi obu dzielnic, niewielką urodzajnością gleby, niekorzystnym klimatem i brakiem podstaw dla wytworzenia się wielkiego przemysłu. Przyrost rzeczywisty ludności w tych prowincyach od początku do końca wieku XIX oraz gęstość zaludnienia w pojedyńczych okresach czasu, unaoczniają cyfry następujące:
[355]

Rok	Liczba mieszkańców
	W Prusach Wschodnich		W Prusach Zachodnich
	Ogółem	na 1 klm. kwadr.	Ogółem	na 1 klm. kwadr.
1816	876,174	24,0	571,081	22,4
1855	1,542,434	41,7	1,094,332	42,9
1871	1,822,934	49,3	1,314,611	51,5
1900	1,996,626	54,0	2,465,658	61,2

Chełmno. Ratusz i kościół katolicki.

 W obu prowincyach rozwój był więc nierównomierny. Mianowicie zaś przyrost był w pierwszej połowie stulecia dość znaczny, w drugiej niewielki. W cyfrach stosunek ten przedstawia się tak:
[356]

W latach	Przeciętny przyrost roczny na 1,000 głów wynosił
	W Prusach Wschodnich	W Prusach Zachodnich
1816—1855	14,3	16,8
1855—1900	5,8	8,0
1816—1900	12,5	12,1

 Z tablicy pierwszej wynika, że Prusy Wschodnie były w r. 1816 gęściej zaludnione od Prus Zachodnich, w ciągu wieku jednak stosunki zmieniły się na ich niekorzyść. Pozostaje to w ścisłym związku z rozwojem rolniczym, przemysłowym i handlowym obu dzielnic. Prusy Zachodnie posiadają nietylko w szeregu powiatów bardzo dobrą glebę, ale zdobyły się także na wytworzenie pewnych gałęzi przemysłu i zyskały bardzo przez ożywienie się ruchu handlowego w zatoce Gdańskiej, gdy natomiast żyzne niziny nadniemeńskie w Prusach Wschodnich leżą jeszcze w znacznej części odłogiem, przemysłu w tej prowincyi niema, a handel Królewca upada. Ten związek między rozwojem ekonomicznym, a gęstością zaludnienia, uwydatnia się jeszcze więcej, gdy zestawimy ze sobą pojedyńcze powiaty. W wykazie poniższym opuszczamy powiaty miejskie, jako nienadające się wcale do porównania z wiejskiemi, a powiaty, zamieszkane wyłącznie przez żywioł niepolski, oznaczamy drukiem drobnym, dla odróżnienia od powiatów, posiadających mniejszy lub większy procent ludności polskiej. Cyfry poniższe są wynikiem spisu urzędowego ludności z r. 1900.

Prusy Wschodnie.

Powiat

głów na 1 km. kw.

Gąbin .....

69,7

Stołupiany ...

63,0

Nizinny ....

62,0

Tylża .....

59,8

Królewiec ...

59,3

Reszel ...

59,0

Brunsberga ...

57,0

Szyłokarczma ..

53,3

Rastembork .

52,8

Rybaki ....

49,8

Heiligenbeil ...

48,9

Ełk .....

48,1

Labiewo ....

48,0

Kłajpeda ....

47,8

Lębork ....

47,1

Fryląd ....

46,5

Pr. Holland ...

46,5

Powiat

głów na 1 km. kw.

Ostróda ...

46,3

Olecko ...

45,7

Lec .....

45,2

Gołdapia ..

45,1

Olsztyn ...

44,4

Ragneta ....

44,4

Piłkała ....

43,9

Welawa ....

43,6

[357]

Darkiejmy ...

43,2

Morągi ....

42,2

Iława .....

41,1

Wystruć ....

40,4

Szczytno ..

40,1

Ządzbork ..

39,2

Gerdawy ...

39,1

Węgoborek .

37,7

Nidbork ..

33,8

Jańsbork ..

28,7

Prusy Zachodnie.

Powiat

głów na 1 km. kw.

Gdański wyż.

122,9

Tczew ..

83,0

Malbork ..

75,6

Gdańsk nizinny .

75,5

Toruń ..

73,9

Kwidzyn ..

70,0

Elbląg ...

63,2

Wąbrzeżno .

61,1

Wejherowo .

57,6

Sztum ...

56,7

Grudziądz .

56,7

Lubawa ..

56,5

Powiat

głów na 1 km. kw.

Starogarda .

55,0

Brodnica ..

54,2

Susz ...

50,0

Świecie ..

49,6

Kartuzy ..

45,1

Puck ...

43,3

Złotów ..

43,0

Chojnica ..

40,9

Kościerzyna .

40,2

Tuchola ..

34,2

Człuchów .

30,9

Wałcz ...

29,7

 Z wszystkich powiatów obu prowincyi pruskich jeden tylko Gdański wyżynny, posiadający glebę urodzajną, liczne letniska i kilka miejsc kąpielowych, jest gęściej zamieszkany niż cesarstwo niemieckie w przecięciu (104 mieszk. na 1 km. kw.). W porównaniu z W. Ks. Poznańskiem zaś, gdzie na 1 kilometr kwadratowy przypada przeciętnie 65,1 mieszkańców, tylko 6 powiatów zachodnio-pruskich, a jeden wschodnio-pruski posiada gęstsze zaludnienie.
 Jak we wszystkich krajach z charakterem rolniczym, a nie posiadających wielkiego i rozwijającego się szybko przemysłu, tak też w Prusach Wschodnich i Zachodnich znaczna większość ludności żyje w rozproszeniu po wsiach. I w tych prowincyach jednak uwydatnia się, zwłaszcza w latach ostatnich, odpływ ludności ze wsi do miast i większych osad, jak wynika z zestawień następujących:
[358]

Ludność polska według powiatów w r. 1900.

[359]

Rok	Liczba ludności
	w Prusach Zachodnich		w Prusach Wschodnich
	w gminach poniżej 2,000 mieszk.	w gminach powyżej 2,000 mieszk.	w gminach poniżej 2,000 mieszk.	w gminach powyżej 2,000 mieszk.
1871	982,702	331,909	1,444,332	378,602
1880	1,000,224	405,674	1,492,084	441,852
1890	975,546	454,135	1,460,312	498,351
1900	997,692	565,966	1,408,650	587,976

 W każdej z tych prowincyi więc ludność miejska zwiększyła się w ciągu lat 29 o przeszło 200,000 dusz, ludność wiejska zaś utrzymała się mniej więcej w dawnej liczbie.
 Jeżeli obliczymy stosunek ludności wiejskiej do miejskiej w wymienionych 4 latach, to dojdziemy do rezultatów następujących:

Rok	Na 1,000 mieszkańców przypadało
	w Prusach Zachodnich		w Prusach Wschodnich
	w gminach poniżej 2,000 mieszk.	w gminach powyżej 2,000 mieszk.	w gminach poniżej 2,000 mieszk.	w gminach powyżej 2,000 mieszk.
1871	748	252	792	208
1880	711	289	772	228
1890	683	317	746	254
1900	638	362	706	294

 Dla porównania dodamy, że w całem państwie pruskiem stosunek ludności wiejskiej do miejskiej wyrażał się w r. 1871 cyframi 628:372, w r. 1900 zaś 445:555.

 Mała gęstość zaludnienia obu prowincyi pruskich nie tłómaczy się bynajmniej słabym naturalnym przyrostem ludności, lecz wyłącznie tłumnem wychodztwem z ubogiego kraju rolniczego do okręgów przemysłowych i górniczych zachodu. Jak już wykazaliśmy w rozdziale o ludności W. Ks. Poznańskiego, lud polski mnoży się daleko szybciej, niż niemiecki, a w następstwie tego dzielnice z ludnością polską mają najwyższy procent urodzin. Jak obecność [360]ludności polskiej wpływa na zwiększenie się tego procentu, tego jaskrawym przykładem jest Westfalia, pochłaniająca prawie połowę wychodźców polskich. Gdy za czas od r. 1842—50 przypadało w tej prowincyi rocznie na 1,000 mieszkańców 35,4 wypadków urodzin, to po rozpoczęciu się imigracyi liczba ta wzrosła w ostatniem dziesięcioleciu (1890—1900) do 41,2, tak że prowincya

Stara Mazurka w charakterystycznym czepku.

ta pod tym względem zajmuje obecnie czwarte miejsce w państwie pruskiem. Wynika z tego, że w tych prowincyach, z których znaczna liczba Polaków wyprowadza się z rodzinami na zachód, procent urodzin musiał się zmniejszyć. Dotyczy to zwłaszcza Prus Wschodnich. W Prusach Zachodnich natomiast, z których tak samo, jak z Poznańskiego, wychodzą na robotę do dzielnic zachodnich głównie mężczyźni i dziewczyny niezamężne, z których większość powraca na zimę do kraju, różnica jest mniej widoczna. W okresie 1891—1900 r. przypadało w Prusach Zachodnich na 1,000 mieszkańców jeszcze 43,4 wypadków urodzin (najwyższy procent w państwie pruskiem); Prusy Wschodnie zaś, z 39,4⁰⁰/₀₀ urodzin, zajmują już, po Westfalii, piąte miejsce w szeregu prowincyi z wielkim naturalnym przyrostem ludności. Dla scharakteryzowania rozwoju stosunków w obu dzielnicach pruskich, podajemy ogólny obraz naturalnego ruchu ludności od [361]r. 1841, w cyfrach, wyrażających przeciętną z dziesięcioletnich okresów czasu.

Rok	Prusy Wschodnie			Prusy Zachodnie
	Liczba urodzin	Liczba wypadków śmierci	Przewyżka urodzin nad wypadkami śmierci	Liczba urodzin	Liczba wypadków śmierci	Przewyżka urodzin nad wypadkami śmierci
1841—50	60,824	49,697	11,131	45,286	33,153	12,132
1851—60	69,929	56,131	13,797	50,751	39,927	10,823
1861—70	74,846	56,356	18,490	57,707	40,668	17,040
1871—80	76,572	55,697	20,875	61,821	41,495	20,325
1881—90	81,380	57,823	23,557	63,263	40,654	22,609
1891—1900	78,583	51,434	27,149	64,811	38,098	26,713

 W tablicy tej zasługują na szczególną uwagę cyfry, dotyczące Prus Wschodnich w okresie 1891—1900 r. Widzimy, że liczba wypadków urodzin i śmierci zmniejszyła się tam znacznie w tym okresie, gdy do tej pory wzrastała stale. Jest to wynik tłumnego wychodztwa Mazurów na zachód. Zwracamy na to szczególną uwagę, ponieważ tem jedynie można wytłómaczyć znaczne zmniejszenie się ludności polskiej w tej dzielnicy, o czem będzie mowa później.
 Stosunek procentowy wypadków urodzin i śmierci w obu prowincyach wykazuje zestawienie poniższe:

Rok	Prusy Wschodnie			Prusy Zachodnie
	Na 1,000 m. przypadało			Na 1,000 m. przypadało
	Urodzin	Wypadków śmierci	Nadwyżka urodzin nad wypadkami śmierci	Urodzin	Wypadków śmierci	Nadwyżka urodzin nad wypadkami śmierci
1841—50	42,0	34,3	7,7	45,7	33,4	12,2
1851—60	44,7	35,9	8,8	45,9	36,1	9,8
1861—70	42,5	32,0	10,5	46,1	32,5	13,6
1871—80	41,1	29,9	11,2	45,8	30,7	15,1
1881—90	41,6	29,6	12,1	44,8	28,8	16,0
1891—1900	39,4	25,8	13,6	43,4	25,5	17,9

[362] Dodamy, że w ziemiach, należących do teraźniejszego cesarstwa niemieckiego, procent urodzin wynosił w okresie 1841—50 r. 37,6, a w okresie ostatnim (r. 1891—1900) 37,3; procent wypadków śmierci: w pierwszym okresie 28,2, w ostatnim 23,5; nadwyżka urodzin nad wypadkami śmierci: w okresie pierwszym 9,4, w ostatnim zaś 13,9 na 1,000 mieszkańców. W Niemczech więc przyrost roczny zwiększył się od r. 1841—1900 o 4,5, w Prusach

Kaszubi z wybrzeża baltyckiego.

Wschodnich o 5,9, w Prusach Zachodnich o 5,7, w W. Ks. Poznańskiem o 8,3 na 1,000 mieszkańców.
 Wreszcie zaznaczamy, że tak samo jak W. Ks. Poznańskie, obie prowincye pruskie posiadają, wskutek wychodztwa, stosunkowo bardzo wielki procent dzieci w wieku lat 0—15, a bardzo niski procent osób w sile wieku lat 15—40, z drugiej zaś strony większą, niż przeciętnie w Niemczech, przewyżkę kobiet nad mężczyznami.
 Mianowicie zaś przypadało w r. 1900 na 1,000 m.:
[363]

	Na 1,000 mieszkańców		Na 1,000 mężczyzn
	osób w wieku 0—15 lat	osób w wieku 15—40 lat
W Prusach Wschod.	372	348	1077
W Prusach Zachod.	388	366	1036
W Niemczech ..	348	395	1032

 Jak silny jest odpływ ludności poza granice obu dzielnic, przekonywamy się, gdy zestawimy ze sobą rzeczywisty przyrost ludności z przewyżką urodzin nad wypadkami śmierci.

Rok	Prusy Wschodnie		Prusy Zachodnie
	Przyrost rzeczywisty 00/00	Nadwyżka urodzin nad wyp. śmierci 00/00	Przyrost rzeczywisty 00/00	Nadwyżka urodzin nad wyp. śmierci 00/00
1841—50	6,1	7,7	13,4	12,2
1851—60	11,0	8,8	11,0	9,8
1861—70	9,4	10,5	11,1	13,6
1871—80	6,3	11,2	7,3	15,1
1881—90	1,3	12,1	2,0	16,0
1891—1900	1,8	13,6	8,6	17,9

 Zwiększenie się rzeczywistego przyrostu w Prusach Zachodnich w ostatniem dziesięcioleciu tłómaczy się tak samo, jak w Ks. Poznańskiem, z jednej strony rozwojem i ożywieniem się ruchu przemysłowego i handlowego, z drugiej zaś działalnością komisyi kolonizacyjnej i powrotem wychodźców polskich celem stałego osiedlenia się w prowincyi rodzinnej. W Prusach Wschodnich natomiast, gdzie żaden z tych czynników nie odgrywa roli, przyrost rzeczywisty jest także w ostatniem dziesięcioleciu maleńki. Do tych uwag ogólnikowych dołączamy w tablicy poniższej szczegółowy pogląd na odpływ ludności z obu interesujących nas tu dzielnic do innych prowincyi i na odwrót, dopływ z innych prowincyi do Prus Wschodnich i Zachodnich. Cyfry poniższe są wynikiem spisu ludności w r. 1900.
[364]

I. Nazwa dzielnicy	II. Prusy Wschodnie		III. Prusy Zachodnie
	Z osób, urodzonych w Prusach Wsch., mieszkało w prowincyach, wymienionych w rubryce I	Z osób, mieszkających w Pr. Wsch., urodziło się w prowincyi, wymienionej w rubryce I	Z osób, urodzonych w Prusach Zach., mieszkało w prowincyach, wymienionych w rubryce I	Z osób, mieszkających w Pr. Zach., urodziło się w prowincyi, wymienionej w rubryce I
Prusy Wschodnie .	1,909,201	1,909,201	26,818	68,737
Prusy Zachodnie ..	68,737	26,818	1,382,485	1,382,485
W. Ks. Poznańskie .	8,479	5,762	46,855	31,274
Szląsk .....	6,667	4,790	7,295	6,416
Prow. Pomorska ..	12,718	5,301	33,391	28,578
W. Ks. Meklemburskie	4,227	823	4,250	1,225
Szlezwik Holsztyn .	24,547	1,697	8,611	1,301
Hamburg ....	12,428	615	6,424	439
Brandenburgia ..	152,232	11,803	121,609	13,389
Hanower i Lippe .	20,689	1,855	7,920	1,834
Oldenburg ....	1,416	172	637	131
Brema .....	2,152	224	1,238	175
Pr. Saska, Brunświk,  Anhalt ....	21,810	3,538	15,066	6,171
Kr. Saskie ....	5,900	1,176	4,604	1,119
Państewka Turyngskie-  skie .....	1,606	579	5,648	654
Pr. Heska i Waldeck	3,618	592	2,590	710
Westfalia ....	102,244	3,245	33,832	4,304
Nadrenia ....	64,489	1,718	22,248	2,012
W. Ks. Heskie ..	1,359	180	839	173
Palatynat ....	520	64	292	71
Alzacya i Lotaryngia	4,960	255	2,765	249
Badenia .....	1,187	226	847	187
Wirtemberg i Hohenzollern-  zollern ....	531	188	333	249
Bawarya po prawej  stronie Renu ..	1,320	305	1,027	381
Ogółem .	2,433,037	1,981,121	1,737,624	1,552,264

 W r. 1900 naliczono zatem:

	w Pr. Wsch	w Pr. Zach.
Urodzonych .........	2,433,037	1,737,624
Mieszkających w prowincyi rodzinnej	1,909,201	1,382,485
Wychodztwo było więc ....	523,836	355,139

[365] Mieszkało w r. 1900:

	w Pr. Wsch	w Pr. Zach.
Osób, urodzonych w Niemczech	1,981,121	1,552,264
„ „ w tejże prowincyi	1,909,201	1,382,485
Dopływ z innych prowincyi wynosił	71,920	169,779

 Strata wynosiła zatem:

	w Prusach Wsch	w Prusach Zach.
Odpływ	523,836	355,139
Dopływ	71,920	169,779
Strata	451,916	185,360

 Pod względem wyznaniowym obie dzielnice różnią się od siebie stanowczo. W Prusach Wschodnich protestanci posiadają ogromną przewagę, w Zachodnich obecnie katolicy stanowią większość, żydzi w obu tworzą tylko mały procent ludności, znacznie mniejszy, niż w Poznańskiem. W obu prowinycach bezwzględna liczba członków wyznań chrześcijańskich zwiększa się stale w stosunku procentwoym, jednak, zarówno w Prusach Wschodnich jak i Zachodnich, stosunki zmieniają się na niekorzyść protestantyzmu. Liczba żydów zmniejsza się i bezwzględnie i procentowo. Przytaczamy dla porównania cyfry odpowiednie z dwóch lat, 1871 i 1900 r.

Wyznanie	Prusy Wschodnie		Prusy Zachodnie
	r. 1871	r. 1900	r. 1871	r. 1900
Katolicy Protestanci Drobne sekty  Żydzi	233,007 1,596,365 6,125 14,425	269,196 1,698,465 14,995 13,877	641,572 633,548 12,825 26,632	800,395 730,685 14,308 18,226

 Na 1,000 osób przypadało:

Wyznanie	W Prusach Wschod.		W Prusach Zachod.
	w r. 1871	w r. 1900	w r. 1871	w r. 1900
Katolików Protestantów  Sekciarzy Żydów	118  861  3,4 7,9	135  851  7,3 7,0	488  482  9,8 20	512  467  9,1 12

[366] Nie będziemy zapuszczali się w szczegóły, dotyczące statystyki wyznań. Liczbę katolików w pojedyńczych powiatach znajdzie czytelnik poniżej, przy opisie stosunków narodowościowych, obok liczby Polaków, gdzie cyfry te zestawimy ze sobą w celach porównawczych.

 Przystępując do statystyki narodowościowej, opuszczamy grnnt^[2] pewny, na którym staliśmy dotąd. Wyniki spisów urzędowych są z przyczyn, które wymieniliśmy już, mówiąc o stosunkach w W. Ks. Poznańskiem, pod względem narodowościowym mało

Kościołek drewniany Filiponów.

wiarogodne, zwłaszcza w obu prowincyach pruskich, gdzie lud jest mało uświadomiony i znaczna liczba prostych ludzi zna zarówno język polski jak i niemiecki, gdy oczywiście może posiadać tylko jedną narodowość. Tu zła wola, pragnienie, aby zmniejszyć liczbę ludności polskiej, może odgrywać przy spisach ważną rolę, a gdzieniegdzie i przy dobrej woli urzędnikom i osobom wypełniającym listy spisów, trudno dojść do ładu. Co do Prus Zachodnich istnieje kilka statystyk nieurzędowych, jak: Ramułta, [367]Nadmorskiego, Fankidejskiego, Komornickiego, Czerkawskiego i t. d., którzy usiłowali obliczyć ludność polską za pomocą rozmaitych sposobów, przy pomocy statystyki szkolnej, wyznań, wykazów kościelnych, statystyki wyborczej i t. d. Można przypuszczać, a nawet jest bardzo prawdopodobne, że obliczenia te zbliżają się więcej do prawdy, niż urzędowe pruskie, ale pewności żadnej nie mamy, bo brak nam sprawdzianu, nie ulegającego żadnej wątpliwości.
 Na ocenę pojedyńczych obliczeń, dokonanych przez statystyków naszych, nie pozwalają ani rozmiary, ani cele pracy niniejszej. Zadaniem naszem jest wykazanie, ilu Polaków mieszka obecnie w pruskim pasie nadbaltyckim, jakie jest rozmieszczenie tego ludu w pojedyńczych częściach kraju, jaki jest jego stosunek liczebny do ludności niemieckiej i czy stosunek zmienia się na jego korzyść lub niekorzyść.
 Na trzy pierwsze pytania musimy poszukać odpowiedzi w ostatniem źródle statystycznem, t. j. w wynikach urzędowego spisu ludności w r. 1900. Ze spisu tego zaś można korzystać z pewnemi zastrzeżeniami, przynajmniej o ile dotyczy Prus Zachodnich. Jak bowiem zaznaczyliśmy już w rozdziale o ludności W. Ks. Poznańskiego, uważamy spis ten za ściślejszy od dawniejszych, z tej prostej przyczyny, że władzom chodziło tym razem o wykazanie jaknajwiększej liczby ludności polskiej, w celach polityki germanizacyjnej. Zniknął więc dawny powód tendencyjnego zmniejszania liczby Polaków, gdy z drugiej strony ani na chwilę przypuszczać nie można, że zapisywano Niemców w rubryce polskiej. Dotyczy to jednak tylko tych dzielnic, w których istnieje, według utartego wyrażenia urzędowego, „niebezpieczeństwo polskie”, a więc W. Ks. Poznańskiego i Prus Zachodnich. Na Mazowszu pruskiem, na Warmii i w powiatach wschodnich prow. Pomerańskiej natomiast, gdzie ruch narodowy jest bardzo słaby i obawy przed „niebezpieczeństwem polskiem” są małe, albo też wcale nie istnieją, wreszcie zaś na G. Szląsku, gdzie stronnictwo rządzące, centrum katolickie, do początków r. b. (1903) nie przewidywało również żadnego niebezpieczeństwa dla siebie, dążność do zmniejszenia liczby ludności polskiej uwydatniła się zapewne także jeszcze w spisie ostatnim. O ile to wyszło na szkodę Polaków, tego oczywiście sprawdzić niepodobna.
[368] Na pytanie czwarte: czy i o ile zmienił się z biegiem czasu stosunek ludności polskiej do niemieckiej, odpowiedzi, któraby jako tako mogła zadowolić, niema. Statystyki urzędowe pruskie sięgają wprawdzie do początków wieku XIX, ale dość zestawić ze sobą te chwiejące się nieustannie cyfry, aby zrozumieć, iż na nich zgoła żadnych wniosków opierać nie można. Także obliczenia polskie nie nadają się do robienia porównań. Starsze bowiem polegają na domysłach i ogólnem szacowaniu, albo też na niewiarogodnych spisach urzędowych, nowe zaś są z pewnością ściślejsze od statystyk pruskich, ale prawie każdy z autorów posiada własną metodę obliczania i czerpie z innych źródeł. Musimy więc zadowolić się wyrażeniem przypuszczenia, które zapewne zgadza się z prawdą, że od przyłączenia tych ziem do państwa pruskiego stosunek ludności polskiej do niemieckiej zmienił się znacznie na niekorzyść Polaków. Nadto zaś, przyjmując szczegółowe obliczenia Nadmorskiego lub Komornickiego za trafne, możemy w przybliżeniu scharakteryzować zmiany, które dokonały się w Prusach Zachodnich w ostatniem dziesięcioleciu w wieku XIX. Co się zaś tyczy Mazowsza, Warmii i powiatów pomerańskich, to musimy, chcąc nie chcąc, oprzeć się na statystyce urzędowej, ponieważ innych szczegółowych obliczeń z czasów dawniejszych niema, lub też nie są takie, aby mogły budzić zaufanie. Zresztą dążności i względy polityczne nie ulegały w tych dzielnicach nigdy zmianom zasadniczym, co uprawnia do wniosku, że system liczenia był zawsze ten sam. Otrzymamy więc tam wprawdzie fałszywe, zbyt niskie, cyfry ludności polskiej, ale więcej zbliżony do prawdy ogólny obraz rozwoju stosunków narodowościowych, względnie wyników polityki germanizacyjnej.
 Przystępujemy do szczegółów: Ilu Polaków mieszka w pruskim pasie nadbaltyckim?
 Zaznaczyliśmy, że, co się tyczy Prus Zachodnich, można opierać się na ostatniej statystyce urzędowej. Ale nie ślepo. Statystyka ta rozróżnia przedewszystkiem trzy narodowości polskie: polską, kaszubską i mazurską, nadto zaś zawiera 3 rubryki osób, używających dwóch języków ojczystych: niemieckiego i polskiego, niem. i kaszubskiego, niem. i mazurskiego. My tego podziału na 3 grupy, używające odrębnych gwar, zatrzymać nie możemy. Nie [369]ulega bowiem wątpliwości, iż wszystkie zaliczają się do ludności polskiej. Z drugiej zaś strony niepodobna wątpić o tem, że żaden Niemiec nie przyzna się w teraźniejszych czasach do polskiego języka ojczystego, obok niemieckiego. Czyni to tylko część żydów, nadto być może, że tu i ówdzie zapisywano służbę niemiecką w domach polskich jako „polsko-niemiecką“, wreszcie zaś są w niektórych okolicach Prus Zachodnich Polacy tak dalece zniemczeni, że nie zdają już sobie sami sprawy ze swej narodowości. Wprawdzie liczba takich osób nie jest wielką. Dla pewności jednak zaliczymy z tych „dwujęzycznych“ tylko połowę do narodowości polskiej. W powiatach pomerańskich, na Warmii i Mazowszu pruskiem jest inaczej. Tam większość ludu jest pod względem narodowym zupełnie obojętna. Jest dopiero materyałem, z którego może będzie coś w przyszłości. Tam też język niemiecki jest oznaką wyższości kulturalnej, i żaden Polak, przechylający się na stronę Niemców, nie przyzna się już do polskiego języka ojczystego, choćby tylko w drugiej linii. „Dwujęzyczni“ oznaczają więc tam tylko grupę osób, które znają dwa języki, a nie takich, które nie wiedzą, do jakiego grona narodowego czy politycznego należą. Wreszcie zaś w tych trzech dzielnicach istnieje nadal dążność do zmniejszania liczby Polaków. Nie pokrzywdzimy więc Niemców napewno, jeżeli wszystkich dwujęzycznych na Mazowszu, Warmii i w powiatach pomerańskich zaliczymy do narodowości polskiej, a zapewne zbliżyliśmy się jeszcze więcej do prawdy, gdybyśmy zwiększyli liczbę Polaków tamtejszych o kilka procent.
 Tłómacząc tak wyniki spisu ludności w r. 1900, otrzymamy cyfry następujące:
 W roku tym naliczono:

W Prusach Zachodnich.
Polaków ..........				437,916
Kaszubów .........				99,357
Mazurów ..........				252
„Dwujęzycznych“	:		Suma	537,525
niemieckich	Polaków .	16,130
„	Kaszubów .	1,349
„	Mazurów .	114
		17,593	: 2 =	8,796
		Ogółem .		546,321

[370]

[371]

W powiatach Bytowskim i Lęborskim.
Polaków ..........		5,367
Kaszubów .........		292
„Dwujęzycznych“ .......		389
	Ogółem	6,048

Na Mazowszu i Warmii.
Polaków ..........		155,281
Kaszubów .........		130,866
„Dwujęzycznych“ .......		25,595
	Ogółem	311,742

 W całym pasie nadbaltyckim jest więc conajmniej: 546,321 + 6,048 + 311,742 = 864,111 Polaków.
 Sposób rozmieszczenia tej ludności polskiej w pojedyńczych powiatach w latach 1885 i 1900 podajemy w tablicy poniższej. Cyfry w r. 1900 są wynikami spisu urzędowego, opracowanemi w sposób określony wyżej; cyfry z r. 1885 natomiast polegają na obliczeniach d-ra Nadmorskiego w pracy „Ludność polska w Prusach Zachodnich“. Obok cyfr ludności polskiej w r. 1900 podajemy liczbę katolików. Powiaty czysto niemieckie opuszczamy.

Prusy Zachodnie.

Nazwa powiatu	Liczba Polaków		Liczba katolików w r. 1900
	w r. 1885 (Nadmorski)	w r. 1900 (Spis urzęd.)
Puck .....	18,000	17,431	19,548
Wejherowo ..	24,000	25,897	35,421
Kartuzy ...	41,000	43,405	47,724
Kościerzyna ..	25,300	27,019	30,040
Tczew ....	17,066	15,937	24,986
Starogard ...	37,165	42,541	45,284
Gdańsk wyżynny	4,188[3]	6,391	29,018
Gdańsk miasto .	2,988[3]	3,986	44,230
Malbork ...	1,545[3]	1,462	21,436
Sztum ....	19,550	13,728	23,357
Kwidzyn ...	24,261	24,225	30,671
Susz .....	7,000	3,985	6,767
Lubawa ...	43,000	44,155	45,244
Grudziądz ...	19,807	22,134	31,395
Brodnica ...	35,873	37,665	39,101
Wąbrzeżno ..	23,335	24,562	26,043
Toruń m. i wieś .	33,686	42,240	49,456
Chełmno ...	24,900	25,779	27,896
Świecie ....	40,974	45,089	48,550
Tuchola ...	20,158	19,117	23,189
Chojnice ...	27,522	31,574	46,080
Człuchów ...	10,500	9,526	29,935
Złotów ....	18 000	18,201	26,450
Wałcz ....	1,000	340	26,035

 W stosunku procentowym stan rzeczy przedstawiał się według tych samych źródeł, jak następuje:^[4]

Powiat	Na 1,000 mieszkańców było Polaków
	w r. 1885 (Nadmorski)	w r. 1900 (Spis urzęd.)
Puck .....	729	691
Wejherowo ..	600	530
Kartuzy ....	697	691
Kościerzyna ..	546	544
Tczew ....	470	412
Starogard ...	760	731
Gdańsk wyżynny .	100[5]	118
„ miasto .	} 26[6]	28
Malbork ....		24
Sztum ....	521	378
Kwidzyn ...	379	363
Susz .....	141	76
Lubawa ....	815	805
Grudziądz ...	326	288
Brodnica ...	693	659
Wąbrzeżno ..	594	578
Toruń ....	433	439
Chełmno ...	537	537
Świecie ....	538	544
Tuchola ....	726	653
Chojnice ...	543	545
Człuchów ...	162	144
Złotów ....	274	277
Wałcz ....	15	5

 Ze statystyki tej zdaje się wynikać, że ludność polska w ciągu 15 lat XIX stulecia zwiększyła się bezwzględnie w większej części powiatów zachodnio-pruskich, procentowo zaś zmniejszyła się prawie we wszystkich powiatach. W rzeczywistości jednak tych nierównomiernych obliczeń tak samo porównywać ze sobą nie można, jak spisów urzędowych z lat 1890 i 1900, które zdają się dowodzić, że liczba Polaków zwiększyła się także w stosunku procentowym. Wobec niemożliwości dojścia do wniosków, któreby nie ulegały wątpliwości, zadowolimy się stwierdzeniem, że z wymienionych w naszem zestawieniu 24 okręgów, Polacy tylko w jednym stanowili więcej, niż 75%, w 12 więcej niż 50%, Niemcy zaś w 6 więcej niż 75, a w 12 więcej niż 50% mieszkańców. Dodać trzeba, że trzy powiaty, nie wymienione w naszem zestawieniu: Gdański nizinny i oba Elbląskie, posiadają ludność prawie czysto niemiecką.
 W obliczeniach, dotyczących dwóch powiatów prow. Pomerańskiej, oraz Warmii i Mazowsza odstępujemy zupełnie od przytoczenia cyfr porównawczych z lat dawniejszych. Wymienimy tylko liczbę Polaków i katolików i podamy procentowy stosunek ludności [374]polskiej w r. 1900, przypominając, że tam wszystkich „dwujęzycznych“ zaliczamy do Polaków.

Powiaty Pomerańskie.

Powiat	Liczba		Na 1,000 mieszk. przypadało w r. 1900 Polaków
	Katolików	Polaków
Bytowski ....	5,728	3,865	148
Lęborski ....	4,330	2,550	56

 W rzeczywistości jest w obu tych powiatach Polaków zapewne więcej. Uprawnia do tego przypuszczenia okoliczność, że te powiaty, posiadające w części ludność polską, są też jedynemi w całym obwodzie Koszalińskim, w których mieszka znaczny procent katolików. We wszystkich innych, oprócz dwóch wymienionych, statystyka urzędowa liczy katolików tylko po kilkuset; tylko miasto Kołobrzeg ma ich 1,006. Byłby to zupełnie dziwny i niewytłómaczony przypadek, że właśnie tylko te dwa powiaty, w których obok Niemców mieszkają Polacy, posiadają też znaczną liczbę ludności katolickiej niepolskiej: Bytowski 1,863, Lęborski zaś 1,780. Przypuszczać więc należy, że pewną część tamtejszego ciemnego, nieuświadomionego ludu zapisano w rubryce niemieckiej. Przypuszczenie to potwierdza porównanie spisu urzędowego z r. 1890 ze spisem ostatnim. Wykazuje ono bowiem, że w ciągu tych kilku lat liczba Polaków zwiększyła się np. w powiecie Bytowskim o 3%. Można to rozumieć tylko tak, że w ciągu ostatniego dziesięciolecia znaczna liczba Polaków tamtejszych, skutkiem agitacyi, rozwiniętej zwłaszcza przez „Gazetę Grudziądzką“, uświadomiła się pod względem narodowym. Na podstawie wymienionych faktów, jesteśmy skłonni do wniosku, że w Bytowskim mieszka conajmniej 5,000, a w Lęborskim około 4,000 Polaków; w pierwszym z nich więc ludność polska stanowi nie 14,8, lecz 19,0, w drugim zaś nie 5,6 lecz 8,5% mieszkańców. Dowodów na to twierdzenie nie mamy; sądzimy, że dostarczy ich przyszły spis ludności w r. 1910.
[375]Warmia i Mazowsze.

Powiat	Liczba		Na 1,000 mieszk. przypadało w r. 1900 Polaków
	Katolików	Polaków
Olsztyn ....	69,498	41,822	507
Reszel .....	45,065	7,814	155
Ostróda ....	7,461	34,332	478
Nidbork ....	7,738	39,411	713
Szczytno ....	6,811	52,590	770
Jańsbork ....	568	36,068	747
Ełk ......	1,195	31,666	584
Olecko .....	436	14,573	379
Lec ......	512	19 160	473
Ządzbork ....	2,761	27,554	569
Rastembork ...	3,060	646	14
Węgoborek ...	98	1,898	55
Gołdapia ....	449	907	20

 Podajemy te cyfry, ponieważ innych niema. Nie posiadamy też danych, na których możnaby oprzeć próbę poprawienia statystyki urzędowej, jak to uczyniliśmy w powiatach pomerańskich. To tylko widzimy, że te liczby, polegające na wynikach spisu z r. 1900, nie zgadzają się z rzeczywistym stanem rzeczy. Nie przypisujemy zupełnej ścisłości twierdzeniu jednego z najlepszych znawców stosunków pruskich, Ignacego Danielewskiego, który podał liczbę Polaków w Prusach Wschodnich na około 600,000. Nie wiemy też, na czem opierają się cyfry, podane w opisie Mazowsza w „Wiśle“ z r. 1900, przez G. Smólskiego, który twierdzi, że w powiecie Jańsborskim Polacy stanowią 97%, w Leckim 88%, w Leszczynieckim 83%, w Nidborskim 78%, w Ostródzkim 74%, w Ządzborskim 63 %, w Oleckim 52%, w Rastemborskim 34%, w Węgoborskim 17%, a zatem kilkanaście procent więcej, niż wynika ze spisu urzędowego. Mamy jednak obliczenia niemieckie, które dowodzą, że statystyk urzędowy okroił znacznie liczbę Polaków w Prusach Wschodnich. Z obliczeń tych zasługuje zwłaszcza na uwagę dokonane przez Hartknocha, a za nim przez Fr. Tetznera („Die Slavenin Deutschland“, Brunświk, 1902), według parafii protestanckich. Według tego obliczenia, jest w Prusach Mazurów [376]protestanckich 279,000, czyli 60% ogólnej liczby mieszkańców. Zestawmy tę cyfrę z naszą, polegającą na spisie urzędowym. Doszliśmy do wyniku, że w Prusach Wschodnich mieszka ogółem 311,742 Polaków. Od sumy tej trzeba odliczyć Polaków katolików w powiatach warmińskich: Olsztyńskim i Reszelskim, w liczbie 49,000. Pozostaje na resztę powiatów wschodnio-pruskich około 262,000 Polaków. Ale nie są to sami Mazurzy protestanccy. Wiemy, iż w powiatach Ostródzkim i Nidborskim mieszka pewna liczba Polaków katolików, z tablicy zaś na str. 353 widzimy, że także wszystkie inne powiaty posiadają mniejszy lub większy procent katolików, o których nie mamy żadnego powodu przypuszczać, że należą bez wyjątku do narodowości niemieckiej. Dochodzimy zatem do wniosku, że Polaków (Mazurów) protestantów jest znacznie mniej, niż 262,000. Tymczasem Tetzner podaje za Hartknochem cyfrę daleko większą, a mianowicie 279,000, a ponieważ obaj są zaciętymi germanizatorami, więc i oni wyliczyli niewątpliwie raczej jeszcze zamało, niż zawiele „Mazurów.“ Statystyka tych dwóch Niemców przekonywa nas, że cyfra maksymalna, którą zdołaliśmy wyliczyć na podstawie ostatniej statystyki urzędowej, jest w rzeczywistości cyfrą minimalną, że mniej niż 311,742 Polaków w Prusach Wschodnich niema; ilu jednak jest ich więcej, tego wobec niepewności i niezgodności ze sobą istniejących źródeł, obliczyć niepodobna.
 Tem samem nie możemy dać zadawalającej odpowiedzi na pytanie, czy liczba Polaków zmniejsza lub też zwiększa się w tej dzielnicy. Według wykazów Biura Statystycznego w Berlinie, liczba Polaków zmniejszyła się w ostatniem dziesięcioleciu w. XIX. Mianowicie zaś naliczono w Prusach Wschodnich osób umiejących tylko po polsku w r. 1890-ym 316,148, w r. 1900 zaś tylko 286,160. Cyfry te, jak już zaznaczono, są zapewne fałszywe; natomiast można przypuszczać, że system liczenia był w obu latach ten sam, a więc stosunek obu cyfr zbliża się do prawdy, i liczba Polaków zmniejszyła się rzeczywiście. Przyczyną jest tłumne wychodźtwo w celach zarobkowych do dzielnic przemysłowych i górniczych Zachodu. W r. 1890 naliczono samych „Mazurów“ w dzielnicach czysto niemieckich 2,486, a w r. 1900-ym 10,848; wiemy zaś z tejże statystyki, że z ogólnej liczby protestantów [377]polskich w Prusach Wschodnich, tylko pewna część przyznaje się do „narodowości mazurskiej“, a mniej więcej połowa uważa się za Polaków. Czynią to zwłaszcza ci Mazurzy, którzy spotykają się stale z Polakami z innych okolic i skutkiem tego nabierają świadomości narodowej. Takich zaś jest najwięcej z jednej strony w powiatach Ostródzkim i Nidborskim, a z drugiej na wychodźtwie. Chcąc więc dowiedzieć się, ilu właśnie Polaków wschodniopruskich znajduje się w dzielnicach czysto niemieckich, trzebaby liczbę Mazurów tamtejszych podwoić, a może nawet potroić. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że w ciągu ostatniego 10-lecia wyprowadziło się z Prus Wschodnich na Zachód co najmniej 20,000 Polaków, a więc blisko 10% tamtejszej ludności polskiej. To wystarczy na wytłómaczenie twierdzenia urzędowego, że zmniejszyła się liczba tej ludności. Czy i o ile zmniejszyła się ponadto jeszcze skutkiem germanizacyi, tego, wobec niepewności i niedokładności obliczeń statystycznych, stwierdzić nie umiemy.
 W obliczeniach naszych, a tak samo na mapkach, dołączonych do tekstu, ludność polska w obu prowincyach pruskich występuje jako żywioł jednolity. Niemcy rozróżniają skrupulatnie Polaków, Kaszubów i Mazurów, jako trzy odrębne narodowości, bądź to pod wpływem stałej dążności do zmniejszania liczby ludności polskiej, bądź to dla nieznajomości rzeczy. Wiadomo, że różniczkowanie to opiera się na pewnych różnicach historycznych i językowych, które dziś jednak zacierają się coraz więcej. Mazurzy wschodnio-pruscy są rzeczywistymi Polakami, którzy przybyli do ziem ongi krzyżackich z Mazowsza, sprotestantyzowali się i, odcięci od pnia, zachowali wiele starożytnych form językowych, nadto zaś przyswoili sobie pojedyńcze zwroty i wyrażenia niemieckie. Kaszubi zachodnio-pruscy zaś są potomkami dawnych Pomorzan, którzy byli blisko spokrewnieni z Polakami, ale różnili się od nich cokolwiek językiem, czego dowodzi przedewszystkiem akcent, spoczywający nie na przedostatniej, lecz trzeciej z końca zgłosce — jak u Czechów. Posiadają oni także znaczną liczbę odrębnych form językowych, dowodzących, że już w owych czasach, z których pochodzą najstarsze zabytki naszego języka, między nim a kaszubskim istniały pewne różnice. Pod względem [378]narodowym jednak Kaszubi uważają się zupełnie za Polaków; zamieszkane przez nich powiaty są najsilniejszemi warowniami polskości w Prusach Zachodnich po lewej stronie Wisły, a i w czasach dawniejszych żadnych przeciwieństw narodowych nie było — przynajmniej od upadku księstwa wschodniego pomorskiego. W czasach obecnych też zacierają się, w miarę szerzenia się oświaty, resztki różnic językowych; językiem piśmiennym Kaszubów jest polski, a także w potocznym formy polskie zastępują coraz częściej kaszubskie, zwłaszcza w powiatach południowych.
 Nie możemy pozwolić sobie tu na dokładniejsze scharakteryzowania gwary ludowej kaszubskiej i jej odcieni, jak i gwary mazurskiej, lecz musimy odesłać czytelników do prac specyalnych, jak: Fankidejskiego (Słownik geograficzny), Nadmorskiego, Ramułta, Kętrzyńskiego i t. d. Tam też znajdą bliższe szczegóły, dotyczące charakteru, sposobu życia, zwyczajów i podań Kaszubów i Mazurów i przekonają się, że głębokich różnic między nimi a innymi Polakami pod żadnym względem niema. Od siebie dodamy tylko jeszcze, że wszelkie próby obliczenia, ilu właściwie Mazurów i Kaszubów mieszka w pruskim pasie nadbaltyckim, były nadaremne. Każdy ze statystyków umiał wprawdzie podać dość ściśle określoną liczbę Kaszubów, — Mazurami zajmowano się dotąd niewiele — ale każdy dochodzi w swoich obliczeniach do innego rezultatu. Pochodzi to poprostu stąd, że w rzeczywistości niepodobna dziś już pociągnąć dokładniejszej granicy między Kaszubami i Polakami i stwierdzić, do której grupy pojedyńcze osoby należą. Najwięcej Kaszubów wyliczył Stefan Ramułt, a mianowicie 155,000 w Prusach Zachodnich, 15,000 w prowincyi Pomerańskiej, a 72,000 na wychodźtwie w Niemczech i Ameryce. Ogółem około 242,000 w r. 1890. Cyfra ta wydaje się Stefanowi Komornickiemu za wysoka, autor ten nie wdaje się jednak we własne obliczenia. Ks. F. Fankidejski wyliczył na rok 1867-y tylko 120,000 Kaszubów. A statystyka urzędowa? Z tej najmniej jeszcze można się dowiedzieć, bo cyfry jej zmieniają się radykalnie przy każdym spisie ludności. Tak np. w 1890 naliczono urzędownie w obwodzie regencyjnym Gdańskim 50,787, a w Kwidzyńskim 2,011 Kaszubów. Dziesięć lat później zaś było ich, według tegoż źródła, [379]w obwodzie Gdańskim 88,685, w Kwidzyńskim 10,492, ogółem więc liczba ich wzrosła z 52,798 na 99,357, czyli o 88%, co oczywiście jest zupełnie niemożliwe. Taką samą ścisłością odznaczają się zresztą i obliczenia, dotyczące „Mazurów“, których liczba w obwodzie Gąbińskim wzrosła rzekomo od r. 1890 do 1900 z 66,491 do 75,531, a w obwodzie Królewieckim z 33,635 do 55,335, gdy równocześnie zmalała w obu obwodach ogromnie liczba „Polaków“. Dążenie do zmniejszania ludności polskiej na korzyść Kaszubów i Mazurów jest w statystyce urzędowej zbyt widoczne, aby można przypisywać jej jakiekolwiek znaczenie. Musimy więc zadowolić się stwierdzeniem, że z ludu polskiego w Prusach Wschodnich, którego siedziby określiliśmy wyżej, ogromna większość używa narzecza, zwanego mazurskiem; z Polaków zachodniopruskich zaś mniej więcej czwarta część mówi gwarą kaszubską. Jest ona najwięcej rozpowszechniona w powiatach północno-zachodnich, a mianowicie: Puckim, Kartuskim, Gdańskim nizinnym i Wejherowskim, mniej już w Kościerzyńskim, Chojnickim, Człuchowskim, Tczewskim i Tucholskim.
 W otwartem ku północnemu wschodowi półkolu, zamieszkanem przez ludność polską w pruskim pasie nadbaltyckim, Kaszubi i Mazurzy stanowią ogniwa zewnętrzne. W pośrodku mieszkają Polacy, którzy nigdy nie utracili związków i poczucia jedności z resztą narodu; ale i ten żywioł nie jest jednolity. Po prawej stronie Wisły, w powiatach Toruńskim, Chełmińskim, Wąbrzeskim, Brodnickim i Lubawskim, Polacy są tubylcami, zamieszkują te ziemie od zarania dziejów. Po lewej stronie Wisły ludność powiatów południowych: Świeckiego, Złotowskiego i Wałeckiego, z których dwa ostatnie należały niegdyś do Wielkopolski, siedzi od wielu wieków na ziemi niegdyś pomorskiej. Polacy w innych powiatach to żywioł napływowy z różnych czasów i z rozmaitych części b. Rzeczypospolitej. Zdaje się, że do tej grupy należą także Polacy w powiatach pomerańskich: Bytowskim i Lęborskim. Tubylcami bowiem być nie mogą, a z Kaszubów zdają się nie pochodzić. Pomimo różnicy pochodzenia, wszystek ten lud, nie wyłączając Kaszubów i Mazurów, przedstawia się pod względem charakteru, temperamentu i pozorów zewnętrznych, [380]jako całość dość jednolita. Wszystkie różnice zrównoważyły i wyrównały dwa wpływy: ostrego klimatu, długiego współżycia i częściowego zmieszania się z żywiołem niemieckim. Jest to lud twardy, surowy, stanowczy, bardzo rozważny, a mało lotny, konserwatywny z przekonań i temperamentu i dlatego niebardzo przedsiebierczy, za to wytrwały i pracowity. Z ludności W. Ks. Poznańskiego zbliżają się do niego najwięcej Krajczanie. Wielkopolan przypominają najwięcej jeszcze mieszkańcy b. ziemi Chełmińskiej i Michałowskiej, pochodzący z tego samego gniazda i żyjący w podobnych warunkach bytu. Mówiąc o charakterze „ludu“ polskiego w Prusach Zachodnich i Wschodnich, nie mamy na myśli tylko ludności wiejskiej. Spotykamy to samo we wszystkich warstwach i stanach, zarówno u włościan drobnych i zamożnych „gburów“, jak i u nielicznej już teraz szlachty, inteligencyi i mieszczaństwa.
 Niemcy w obu prowincyach są wyłącznie żywiołem napływowym, bardzo niejednolitym pod względem pochodzenia, języka, temperamentu i zwyczajów. Spotykamy tam wszystkie przeciwieństwa, jakie tylko istnieją między rozlicznemi szczepami niemieckiemi, a są one tak silne, tak znacznie większe od różnic między Polakami z rozmaitych okolic, że nie zdołały ich dotąd zatrzeć wspólne warunki życia i pracy. Tylko pod względem narodowym i politycznym istnieje obecnie jedność zupełna. Z Niemcami łączą się też w Prusach Zachodnich, tak samo jak w Poznańskiem, żydzi. Utrzymali oni dawny przyjazny stosunek z Polakami tylko tam, gdzie są zagrożeni poważnie antysemityzmem niemieckim.

1.  Błąd w druku; powinno być – Bytowski.
2.  Błąd w druku; powinno być – grunt.
3. Cyfry te są wynikiem spisu urzędowego w r. 1890. Nadmorski łączy ze sobą oba wiejskie powiaty Gdańskie i liczy w nich 7,352 Polaków. Tak samo łączy ze sobą powiaty: Gdańsk miasto, Malbork i Elbląg miasto i wieś, w których, według jego źródeł, było około r. 1885 razem 6,400 Polaków.
4. Na mapce, umieszczonej na str. 336, cyfry są w kilku powiatach obwodu reg. Kwidzyńskiego cokolwiek mniejsze, z powodu pominięcia „dwujęzycznych“.
5. Gdańsk wyżynny wraz z niemieckim nizinnym.
6. Gdańsk miasto wraz z powiatami Malborskim i obu Elbląskiemi.