Geopolityka (Sykulski)/Powstanie i rozwój geopolityki

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Leszek Sykulski
Tytuł	Geopolityka
Wydawca	Wydawnictwo Naukowe Grategia sp. z o.o.
Data wyd.	2014
Miejsce wyd.	Częstochowa
Źródło	Skany na Commons
Inne	Cały tekst Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[10]

1.1. Powstanie i rozwój geopolityki

Wpływ przestrzeni geograficznej na bieg wydarzeń dziejowych i procesów politycznych interesował już starożytnych badaczy takich jak Tukidydes, Herodot czy Polibiusz. Jednak wyodrębniona dziedzina wiedzy, badająca takie związki, narodziła się dopiero w połowie XIX wieku. Geopolityka, bo o niej tutaj mowa, powstała jako wynik poszukiwań prawidłowości w procesach dziejowych za pomocą tworzenia wielkich syntez geograficznych i historycznych. Uogólnienia z zakresu historii i geografii miały pozwolić na uchwycenie najważniejszych procesów polityczno-przestrzennych, przekraczających granice pojedynczych państw (skala kontynentalna i globalna), a także procesów dziejowych, wykraczających poza horyzont życia pojedynczych pokoleń. Pierwsze prace geopolityczne powstawały w XIX wieku niemal równolegle w Europie i w Stanach Zjednoczonych. Najważniejsze ośrodki [11]badań nad geopolityką do 1939 r. powstawały w Niemczech, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Francji, USA, Japonii i Rosji.
 Geopolityka jako osobny termin narodziła się w 1899 r. Po raz pierwszy użył jej wówczas szwedzki politolog, prawnik i polityk – Rudolf Kjellén (1864-1922). W swoim artykule, opublikowanym na łamach czasopisma „Ymer” (wydawanym przez Szwedzkie Towarzystwo Antropologii i Geografii), zatytułowanym: Badania nad granicami politycznymi Szwecji, wyróżnił geopolitykę jako jedną z podstawowych pięciu kategorii badania państwa. Odnosiła się ona do wpływu geografii (kształt granic, ukształtowanie powierzchni, klimat, sąsiedztwo z innymi jednostkami geograficznopolitycznymi itp.) na politykę państw^[1].
 Rudolf Kjellén w 1916 r. definiował geopolitykę jako „naukę o państwie jako organizmie geograficznym lub zjawisku w przestrzeni”. Było to wynikiem modnego wówczas spojrzenia na politykę, nawiązującego do teorii Karola Darwina, porównującaporównującą ją do żywego organizmu. Tego typu spojrzenie charakterystyczne było wówczas także np. dla socjologii, co szczególnie dobrze widać w pracach Auguste’a Comte’a (1798-1857) czy Herberta Spencera (1820-1903)^[2].
 Warto jednak podkreślić, że prace stricte geopolityczne, opierające się na wielkich syntezach geograficzno-historycznych powstawały znacznie wcześniej. Jedną z pierwszych ważnych książek geopolitycznych w Europie było dzieło autorstwa niemieckiego [12]historyka Leopolda von Ranke (1795-1886) pt. Wielkie potęgi, wydane w 1833 r. Książka ta opisywała rozwój dziejowy wielkich mocarstw w przeszłości i stanowiła jednocześnie próbę prognozy przyszłego ich rozwoju. Za ucznia niemieckiego historyka uważał się właśnie, wyżej wspomniany, Kjellén. Zdecydowanie większą rolę w upowszechnieniu nazwy nowej dyscypliny naukowej niż ww. artykuł miała jednak jego książka pt. Państwo jako forma życia, wydana po raz pierwszy w języku szwedzkim w 1916 r. Prace Kjelléna szybko zdobyły dużą popularność w Niemczech z uwagi na tezę o złym położeniu geograficznym narodów germańskich, co miało później tłumaczyć porażkę II Rzeszy w I wojnie światowej^[3].
 Od końca XIX wieku do zakończenia II wojny światowej rozwijała się tzw. geopolityka klasyczna, koncentrująca się na tradycyjnie rozumianej przestrzeni (przestrzeń geograficzna) i walce o nią. W wielu krajach zachodnich, a także w Związku Sowieckim po 1945 r., geopolityka stała się dziedziną wiedzy oficjalnie zwalczaną przez władze. Oficjalnie argumentowano, iż przyczyną tego były bliskie związki niektórych niemieckich geopolityków, na czele z Karlem Haushoferem, z partią nazistowską. Współczesne badania podważają jednak ten pogląd. Jak wskazuje włoski generał Carlo Jean, główną przyczyną dyskredytacji geopolityki od końca lat czterdziestych do końca lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku była walka ideologiczna między światem Zachodu i Wschodu. W starciu dwóch ideologii nie było miejsca na argumenty ściśle [13]geopolityczne. Pozycja geopolityki została zdeprecjonowana zarówno w państwach Układu Warszawskiego, jak i NATO. Zasady geopolityki kłóciły się bowiem zarówno z marksizmem i doktryną walki klas, jak i z ideologicznym wymiarem modelu zachodniego, usprawiedliwiającym zbrojenia i działania wojenne wartościami wolności i demokracji^[4].
 Odrodzenie geopolityki po II wojnie światowej datowane jest na lata siedemdziesiąte XX wieku. Wraz z kolejnymi etapami zimnej wojny doktrynerom ze Wschodu i Zachodu coraz trudniej było wytłumaczyć konflikty między państwami o takim samym ustroju (np. dwoma państwami socjalistycznymi), czy z takiego samego kręgu cywilizacyjnego (cywilizacja europejska), z pominięciem zasad klasycznej geopolityki. Równolegle nastąpiło ożywienie terminologii geopolitycznej i badań w tym obszarze w Stanach Zjednoczonych i we Francji. Szczególnie duży wkład w rehabilitację geopolityki amerykańskiej mieli Henry Kissinger i Zbigniew Brzeziński. We Francji powstała nowa szkoła, skupiona wokół czasopisma „Herodote”, założonego w 1976 r. przez geografa Yves’a Lacoste’a. Zimna wojna potwierdziła aktualność zasad geopolitycznych i znaczenia przestrzeni geograficznej w prowadzeniu polityki międzynarodowej. Osobą, która przyczyniła się walnie do rehabilitacji geopolityki w środowisku badaczy stosunków międzynarodowych na Zachodzie był Collin Gray, który w swojej książce z 1977 r. pt. Geopolityka ery nuklearnej: Heartland, Rimlands i rewolucje [14]technologiczne, wskazał na aktualność zasad klasycznej geopolityki^[5].

Tab. 1. Różnice między geopolityką klasyczną i współczesną

Geopolityka XIX-XX wieku	Geopolityka XXI wieku
Cywilizacja przemysłowa.	Cywilizacja informacyjna.
Terytorializacja polityki.	Deterytorializacja polityki.
Nacjonalizmy; nacjonalizacja polityki.	Supernacjonalizmy; denacjonalizacja polityki.
Polityka rozgrywana w obrębie państw i bloków polityczno-militarnych.	Polityka globalna jako sieć; równie istotne co państwa – aktorzy pozapaństwowi, korporacje międzynarodowe i powiązania pozapaństwowe.
Nacjonalizacja kapitału.	Globalizacja kapitału.
Kluczowe: baza materialna, surowce naturalne i infrastruktura przemysłowa.	Kluczowe: informacja i infrastruktura informacyjna.
Horyzont (między-)kontynentalny.	Horyzont astropolityczny.
Dominacja czynników polityczno-militarnych.	Dominacja czynników dyplomatycznych, gospodarczych i kulturowych.
Zagrożenia o charakterze symetrycznym.	Zagrożenia o charakterze asymetrycznym.
Walka o zasoby materialne.	Walka o świadomość.
Dominacja „przestrzeni postrzeganej”.	Równie istotna „przestrzeń wyobrażona”.
Kartografia.	Geograficzne systemy informacji (GIS).

[15] Po rozpadzie Związku Sowieckiego i formalnym zakończeniu zimnej wojny, mamy do czynienia nie tylko z wyraźnym ożywieniem badań geopolitycznych na całym świecie, ale i z powstaniem swoistej mody na geopolitykę w niektórych państwach. Od Stanów Zjednoczonych po Federację Rosyjską powstają liczne szkoły geopolityczne, w których rozwijane są zarówno klasyczne nurty geopolityki, jak i jej coraz to nowe formy, jak np. geopolityka informacyjna.

 Geopolityka jest przedmiotem obowiązkowym na licznych akademiach dyplomatycznych i uczelniach kształcących kadry dla resortów siłowych (w USA, Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii czy we Włoszech). Klasyczne dzieła geopolityczne (np. Alfreda Mahana, Karla Haushofera czy Halforda Mackindera), tłumaczone są dziś na wiele języków pozaeuropejskich, jak np. chiński czy arabski^[6].

1. R. Kjellén, Studier öfver Sveriges politiska gränser, „Ymer” 1899, H. 3, s. 283-331; Por. C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 3131.
2. Por. J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2010, s. 10-12.
3. L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 7-8.
4. C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 32-33.
5. Por. L. Moczulski, op. cit., s. 44-47; C. S. Gray, The Geopolitics of the Nuclear Era: Heartlandu, Rimlands, and the Technological Revolutions, New York 1977.
6. Por. L. Sykulski, Bibliografia geopolityki współczesnej (1989-2009), Częstochowa 2014.

Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.