Życie Henryka Brulard/Rozdział XXXIX
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Życie Henryka Brulard |
| Wydawca | Bibljoteka Boy’a |
| Data wyd. | 1931 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, S.A. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Tłumacz | Tadeusz Boy-Żeleński |
| Tytuł orygin. | Vie de Henri Brulard |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
To było nic mieszkać u pana Daru, trzeba było tam jadać, co mnie nudziło śmiertelnie.
Kuchnia paryska nie podobała mi się prawie tak samo jak brak gór, prawdopodobnie z tej samej przyczyny. Nie wiedziałem, co to jest brak pieniędzy. Z tych dwóch powodów, nic nie było mi równie uprzykrzone jak te obiady w szczupłem mieszkaniu pana Daru.
W tym salonie i w tej jadalni cierpiałem okrutnie, przechodząc kurs owego wychowania przez obcych, od którego rodzina mnie tak roztropnie uchroniła.
Styl grzeczny, ceremonjalny, dopełniający skrupulatnie wszystkich form, jest mi niedostępny jeszcze dziś; mrozi mnie i zamyka mi usta. Niech się jeszcze domięsza do tego ton religijny i deklamacja o wielkich zasadach moralnych, — jestem trup.
Można osądzić działanie tej trucizny w styczniu 1800, kiedy padła na organy jeszcze zupełnie świeże.
Przybywałem do salonu o wpół do szóstej; tam, drżałem na myśl, że trzeba mi będzie podać rękę pannie Zofji albo pani Cambon, albo pani Le Brun albo wreszcie samej pani Daru, aby ją poprowadzić do stołu.
Przy stole nie było ani jednego dania, któreby mi sprawiło przyjemność. Kuchnia paryska nie smakowała mi strasznie i jeszcze mi nie smakuje po tylu latach. Ale ta przykrość była niczem w moim wieku; odczuwałem ją wszak i wówczas kiedy mogłem iść do restauracji.
Zato przymus moralny mnie zabijał.
To nie było uczucie niesprawiedliwości i nienawiści do ciotki Serafji, jak w Grenobli.
Dalby Bóg, abym się był wykpił tego rodzaju niedolą! To było o wiele gorzej, to było nieustanne poczucie rzeczy które chciałem czynić a których nie mogłem dosięgnąć.
Osądźcie rozmiar mego nieszczęścia! Ja, który się miałem równocześnie za Saint-Preux i Valmonta (z Niebezpiecznych Związków, naśladowanie Klaryssy, które się stało brewjarzem prowincjałów), ja, który, czując w sobie nieskończoną skłonność do tego aby kochać i być kochanym, sądziłem że brak mi tylko sposobności, ja czułem się niezdarny i niezręczny w towarzystwie które mi się wydawało smutne i markotne; cóżby dopiero było w miłym salonie!
Więc to to był ów Paryż, którego tyle pragnąłem!
Nie rozumiem dzisiaj w jaki sposób ja nie oszalałem od 10 listopada 1799 do 20 sierpnia 1800 w przybliżeniu, kiedy wyjechałem do Genewy.
Nie wiem jeszcze, czy, poza obiadem, nie musiałem bywać na śniadaniu.
Ale jak odmalować moje szaleństwo? Wyobrażałem sobie społeczeństwo jedynie i wyłącznie na podstawie Sekretnych pamiętników Duclosa, siedmiu tomów Saint-Simona do owego czasu wydanych, oraz romansów.
Widziałem świat — a i to przesz szyjkę od butelki — jedynie u pani de Montmort, oryginału pani de Merteuil z Niebezpiecznych związków. Była teraz stara, bogata i kulawa. Tego byłem pewny; co się tyczy strony moralnej, protestowała kiedy mi chciano dać tylko pół smażonego orzecha; kiedy szedłem do niej do Chevallon, zawsze mi kazała dawać cały. „To robi taką przykroić dzieciom!“ mówiła.
Autentyczny szczegół o pani de Merteuil jest może tu nie na miejscu, ale chciałem przez anegdotę z orzechem pokazać, ile ja znałem świata.
To nie wszystko, są gorsze rzeczy. Wyrzucałem sobie jak hańbę, prawie jak zbrodnię, milczenie które panowało zbyt często na dworze starego mieszczanina, znudzonego despoty, jakim był stary Daru.
To była moja główna zgryzota. Mężczyzna powinien był być — wedle mnie — namiętnym kochankiem, a równocześnie wnosić radość i życie w każde towarzystwo.
A jeszcze ta powszechna radość, ta sztuka podobania się wszystkim, nie powinna się opierać na sztuce schlebiania gustom i słabościom: nie śniło mi się zgoła o tej stronie sztuki podobania się, która byłaby mnie prawdopodobnie oburzyła. Przyjemność, której pragnąłem, to była czysta radość Szekspira w jego komedjach, swoboda, która panuje na dworze wygnanego księcia w lesie ardeńskim.
Ta czysta i lotna radość na dworze starego prefekta-libertyna, do tego znudzonego, i dewota, jak sądzę...
Absurd nie może sięgać dalej; ale moje nieszczęście, mimo że oparte na absurdzie, było, mimo to, niemniej realne.
Te milczenia, kiedy byłem w salonie pana Daru, doprowadzały mnie do rozpaczy.
Czem byłem w tym salonie? Nie otwierałem ust, jak mi mówiła później pani Le Brun, margrabina de Graves. Hrabina d’Ornisse wspomniała mi niedawno, że pani Le Brun lubi mnie; poprosić ją o jakieś objaśnienia co do miny, jaką miałem w salonie pana Daru, w czasie mego pierwszego pobytu, z początkiem 1800.
Umierałem z przymusu, ze skrępowania, z niezadowolenia z samego siebie. Kto byłby mi powiedział, że największa radość mego życia spadnie na mnie w pięć miesięcy później!
Spadnie to jest właściwe słowo: spadła ona z nieba, ale i tak płynęła z mojej duszy. Ta dusza była moją jedyną ucieczką przez cztery czy pięć miesięcy, przez które mieszkałem u pana Daru.
Wszystkie męki salonu i jadalni znikły, kiedy sam w mojej izdebce z widokiem na ogrody, powiadałem sobie: „Czy mam zostać kompozytorem muzycznym, czy też pisać komedje jak Molier?“ Czułem, mglisto coprawda, że nie znam natyle ani świata ani siebie, aby się zdecydować.
Od tych wielkich myśli odciągał mnie inny problem, o wiele bardziej ziemski i bardziej natrętny. Pan Daru, ten ścisły człowiek, nie rozumiał, czemu ja nie wstępuję do Szkoły Politechnicznej, lub też, jeśli ten rok był stracony, czemu nie prowadzę dalej moich studjów, aby stanąć do egzaminu w przyszłym roku, w sierpniu 1800.
Ten surowy starzec dawał do zrozumienia, z wielką grzecznością i miarą, że wyjaśnienie jest w tej sprawie nieodzowne. Właśnie ta miara i ta grzeczność, tak nowa dla mnie, to pan, które pierwszy raz słyszałem z ust krewnego, podsycały moją nieśmiałość i moją szaloną wyobraźnię.
Tłumaczę to sobie teraz. Widziałem bardzo dobrze kwestję zasadniczą, ale te grzeczne i niezwykłe przygotowania kazały mi podejrzewać jakieś nieznane i przerażające przepaście, z których nie zdołam się ocalić. Paraliżowały mnie dyplomatyczne maniery zręcznego ex-prefekta, którym nie umiałem wówczas dać właściwego miana. Wszystko to sprawiało, że byłem niezdolny bronić wręcz moich poglądów.
Brak pobytu w kolegjum czynił ze mnie dziesięcioletnie dziecko w stosunkach ze światem. Sam widok osobistości tak imponującej, przed którą drżał cały dom, zaczynając od żony i najstarszego syna, mówiącej do mnie sam na sam i przy zamkniętych drzwiach, sprawiał że niepodobna mi było wyrzec dwóch słów z sensem. Widzę dziś, że ta twarz starego pana Daru, z okiem nieco kosem, była dla mnie istnem
Nie widzieć tego oblicza, było najwyższem szczęściem jakie mi mógł dać.
Wielkie wzruszenie niweczy we mnie pamięć. Może stary Daru powiedział mi coś w rodzaju: „Drogi kuzynie, trzebaby coś postanowić do tygodnia“.
W bezmiarze mej nieśmiałości, mojej trwogi i pomięszania, zdaje mi się, że spisałem sobie zawczasu rozmowę, jaką chciałem mieć z panem Daru.
Przypominam sobie tylko jeden szczegół tego straszliwego widzenia. Powiedziałem, w terminach mniej jasnych: „Ojciec zostawia mi mniej więcej swobodę postępowania.“
„Widzę to aż nadto dobrze“, odparł pan Daru, z ową wymowną intonacją, która mnie bardzo uderzyła u człowieka tak pełnego miary oraz nawyku dyplomatycznych omówień.
To słowo mnie uderzyło: wszystkiego innego zapomniałem.
Byłem bardzo zadowolony z mego pokoiku na ogrody, między ulicą de Lille a Uniwersytecką.
Dom należał niegdyś do Condorceta, którego ładna wdowa żyła wówczas z panem Fauriel (dziś z instytutu, prawdziwego uczonego, kochającego wiedzę dla niej samej: rzecz rzadka w tej korporacji).
Condorcet, aby nie być nękany przez ludzi, kazał sobie zrobić drabinkę, przy pomocy której drapał się na trzecie pięterko (ja mieszkałem na drugiem) do pokoju nad moim. Jakby mnie to było przejęło w trzy miesiące później! Condorcet, autor owej Logiki przyszłego postępu, którą czytałem z entuzjazmem dwa albo trzy razy!
Niestety! serce moje było odmienione. Z chwilą gdy byłem sam i spokojny, skoro pozbyłem się mej nieśmiałości, wracało to głębokie uczucie:
„Więc Paryż, to tylko tyle?“
To znaczyło: To, czego tyle pragnąłem jako najwyższego dobra, rzecz, której poświęciłem moje życie od trzech lat, nudzi mnie. To nie poświęcenie trzech lat bolało mnie; mimo obawy przed wstąpieniem na Politechnikę na rok przyszły, kochałem matematykę. Straszliwa kwestja, której inteligencja moja nie była zdolna ogarnąć, była: „Gdzie tedy jest szczęście na ziemi?“ I czasami dochodziłem do tego pytania: „Czy istnieje szczęście na ziemi?“
Brak gór zgubił absolutnie Paryż w moich oczach.
Strzyżone drzewa w ogrodach dorżnęły go.
Bądź co bądź — i robi mi przyjemność stwierdzić to dzisiaj (w 1836) — nie byłem niesprawiedliwy dla pięknej zieloności tych drzew.
Czułem raczej niż mówiłem sobie jasno: forma ich jest żałosna, ale co za rozkoszne kępy zieloności, z uroczemi labiryntami, po których błądzi wyobraźnia! Ten ostatni szczegół jest dzisiejszy. Czułem wówczas, nie rozróżniając zbytnio przyczyn. Spostrzegawczości, która nigdy nie była moją silną stroną, brakło mi zupełnie; byłem niby narowisty koń, który widzi nie to co jest, ale urojone przeszkody lub niebezpieczeństwa. Dobre było to, że serce mi się wzdymało i że szedłem dumnie na największe niebezpieczeństwa. Jestem jeszcze dzisiaj taki.
Im dłużej wałęsałem się po Paryżu, tem bardziej mi się nie podobał.
Rodzina Daru była bardzo uprzejma dla mnie, pani Cambon komplementowała mnie za mój surdut artystyczny, oliwkowy z aksamitnym kołnierzem.
„Bardzo w nim panu dobrze“, powiadała.
Pani Cambon zaprowadziła mnie do muzeum z kimś z rodziny i z niejakim panem Gorse czy Gosse, tęgim pospolitym chłopakiem, który potrosze zalecał się do niej, ona zaś umierała z melancholji, straciwszy przed rokiem jedyną szesnastoletnią córkę.
Wyszliśmy z muzeum, ofiarowano mi miejsce w powozie; wróciłem pieszo po błocie i, oczarowany dobrocią pani Cambon, wpadłem na wspaniały pomysł, aby zajść do niej. Zastałem ją sam na sam z panem Gorse.
Bądź co bądź, uczułem całą rozciągłość — lub część rozciągłości — mego głupstwa.
— Ależ czemu pan nie wsiadł do powozu? spytała pani Cambon, zdziwiona.
Znikłem po upływie minuty. Pan Gorse musiał mieć o mnie ładne pojęcie! Musiałem być osobliwym problemem w rodzinie Daru; z pewnością odpowiedź wahała się między: To warjat, a: To idjota.
