Strona:Wybór poezyj- z dołączeniem kilku pism prozą oraz listów.djvu/496

rządu, granic, skądby się przez partykularną znajomość cząstek, powszechne historyi ciało dokładniéj i gruntowniéj ułożyło.
 Lecz nie dosyć na tym historykowi, wypisać co Polacy i jakim sposobem zdobyli, jeśli w ciągu powieści swojéj nie ukaże, jak swój nabytek w kwitnącym stanie utrzymywali, lub go niedbalstwem i nierządem słabili i utracali. Moc oręża, spadki dziedziczne, unie i inkorporacye rozszerzają granice królestwa: mądre prawodawstwo, rząd wewnętrzy, zdolne do utrzymania onego magistratury, handel, rolnictwo, rękodzieła i nauki, krzewią one, zdobią, bogacą i zasilają. Do doskonałego zatym téj tak głównéj historyi części ułożenia, należy pracującemu około niéj miéć zebrane wszystkie prawa narodowe, tak w rękopismach starożytnych polskich, jak w łacińskich i słowiańskich; a to dla zniesienia z niemi drukowanych, po bibliotekach i archiwach znajdujących się. A że po osłabieniu w narodzie naszym władzy monarchicznéj, zupełnéj za Piastów, a tchnącéj jeszcze jakokolwiek za Jagiellonów, źrzodłem legislacyi krajowéj zostały sejmy; należy miéć także wszystkie onych dyaryusze, gdzie szczególniéj opisane charaktery senatorów i posłów ziemskich, tudzież ich prywatne interesa i zatargi, wpływają niepomału w ułożenie krajowego prawodawstwa, i do owéj ogromnéj mnogości ustaw, znaku pewnego skażonéj Rzeczypospolitéj, bo corruptissima Republica plurimae leges. Przytém powinien zebrać historyk wszystkie przymierza handlowe z obcemi narodami; umowy z niemi względem bezpieczeństwa wzajemnych granic, wprowadzania i wywozu pieniędzy, ich ligi i waloru, rewolucye monet, przywileje i wolności miast handlowych i nadmorskich od królów nadane; weryfikacye komor celnych, rachunki podskarbich na sejmach, płace wojskowe, łożone koszta na zamki, arsenały i inne gmachy publiczne, kwoty dochodów i produktów czyli towarów krajowych, liczbę obywatelów, przyczyny ich ludności lub umniejszenia. A co się tycze nauk, wiedziéć ma pisarz szczególne opisy, przywileje, powinności akademij, szkół, far, życia, dzieła i nadgrody ludzi uczonych, wprowadzenie i nadawanie duchowieństwa z powołania swojego dla nauki i oświecenia ziomków, dobroczynnością królów, miast i prywatnych obywatelów utrzymywanego; skądby mógł poznać, jako u nas nauki, rękodzieła, przemysł, porządek, bogactwa wzrost brały, lub słabły i upadały.
 Dzierżawy narodu naszego, jakimkolwiek sposobem nabyte w porządku lub nieładzie utrzymywane, nie były nigdy tak spokojne, aby ich spokojności postronny oręż nie mieszał. Wojny nie mogą być bez wojska, bez ligi z sąsiadami, dla dania odporu potężniejszemu częstokroć nieprzyjacielowi. Tu już historyk powinien wyszukać opisania stanu wojsk naszych, tak ze skarbu publicznego,