Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/C (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | C – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Cadyk, ob. Chassydzi.
Calarita Lucifer, ob. Lucifer z Cagljari.
Calderon de la Barca, Pedro, słynny dramaturg hiszpański, ur. w r. 1600, w r. 1661 został księdzem a następnie zakonnikiem kongregacji św. Piotra, której był superjorem. Pozostawił 108 utworów teatralnych, przepojonych ideą religijną oraz 73 widowiska na uroczystość Bożego Ciała (autos sacramentales), zajmujących pierwsze miejsce w jego twórczości poetyckiej.
Calixtus Jerzy (1586 — 1656), jeden z najwybitniejszych teologów protestanckich XVII stulecia, profesor teologji w Helmstadt. W przeciwieństwie do ortodoksji Lutra starał się znaleźć drogę pośrednią do połączenia różnic wiary, powstałych w łonie protestantyzmu. Uważał naukę wiary, przyjętą w ciągu pierwszych pięciu wieków chrześcijaństwa, za naukę podstawową, mogącą zjednoczyć wszystkie wyznania protestanckie (ob. Fundamentalne artykuły wiary). Usiłowania jego nie doprowadziły do rezultatu. Luteranie zwalczali go jako podejrzanego o sprzyjanie katolicyzmowi (kryptopapizm) i o kryptokalwinizm oraz o synkretyzm.
Calvin Jean, ob. Kalwin.
Camera apostolica, ob. Camerlengo.
Camera secreta pontificia, najbliższe otoczenie papieża, do którego należą.: maggiordomo (majordomus), maestro di camera (mistrz kamery), jałmużnik, zakrystjan i tajni podkomorzowie (camerieri secreti), którzy są albo rzeczywiści (partecipanti), albo honorowi.
Camerlengo (kamerling), tytuł kardynała, który stoi na czele Kamery Apostolskiej (Reverenda camera apostolica), będącej w Państwie Kościelnem najwyższą władzą skarbową. W razie opróżnienia Stolicy Apostolskiej obowiązkiem kamerlinga i Kamery Apostolskiej jest sprawdzić urzędownie śmierć papieża i spisać akt skonu. Następnie kamerling obejmuje straż nad pałacami apostolskiemi i zawiadamia kardynała dziekana o śmierci papieża, aby zawiadomił o tem innych kardynałów i wezwał ich na konklawe. Aż do wyboru nowego papieża kamerling sprawuje władzę wykonawczą, t. j. czuwa nad wykonaniem rozkazów Kolegjum kardynalskiego, które jednak nie ma prawa ograniczać jego atrybucyj.
Campbellici, ob. Uczniowie Chrystusa.
Canisius Piotr, ob. Kanizjusz.
Canterbury, miasto w Anglji, dawniej siedziba prymasa Anglji katolickiej, obecnie siedziba arcybiskupa anglikańskiego, noszącego tytuł „Primate of all England and Metropolitan“.
Cantica, ob. Kantyki.
Capitula regum Frankorum, ob. Kapitularze królów frankońskich.
Cassander Jerzy (1513 — 1566), teolog flamandzki, przedstawiciel usiłowań unjonistycznych z protestantyzmem, podejmowanych przez cesarzy niemieckich. W r. 1564 wysłał do Wiednia na żądanie cesarza Ferdynanda I opinję o możliwości porozumienia między katolikami a protestantami. Z powodu zawartych w tej opinji poglądów, niezgodnych z nauką Kościoła katolickiego, pisma jego zostały umieszczone na indeksie.
Cathedraticum, danina na rzecz biskupa diecezjalnego, składana przez wszystkie kościoły i beneficja, podległe jego jurysdykcji, oraz przez bractwa świeckie, mające własne kościoły.
Cecylja św., męczenniczka, rzymianka z rodu Cecylijuszów, żyła w III wieku ery chrześcijańskiej. Cześć jej datuje się od IV wieku. Wedle legendy śpiewała często hymny religijne przy towarzyszeniu instrumentu muzycznego w rodzaju organów i miała sobie przed męczeństwem wyprosić łaskę, że jeszcze raz przed śmiercią zaśpiewa hymn ku czci Chrystusa przy wtórze organów, które potem będą zniszczone. Jest patronką muzyki kościelnej.
Cecyljańskie stowarzyszenia, zrzeszenia świeckie lub duchowne, poświęcone muzyce kościelnej i uprawiające przedewszystkiem śpiew chóralny a capella. Palestrina założył w Rzymie Stowarzyszenie św. Cecylji, które papież Grzegorz XIII zatwierdził, jako bractwo, a Pius IX przekształcił na akademję i ustanowił order św. Cecylji, jako odznakę dla przełożonych tej akademji. Londyńskie Towarzystwo św. Cecylji (Caecilian Society) założone w r. 1785, wykonywało do r. 1861 utwory muzyki kościelnej a głównie oratorja Händla i Haydna. W Niemczech istnieją liczne „Cäcilienvereine“, między któremi założone w Ratysbonie w r. 1867 i zatwierdzone przez papieża w roku 1870 „Stowarzyszenie św. Cecylji dla wszystkich krajów niemieckiego języka“ uzyskało wielkie znaczenie w świecie muzycznym przez wskrzeszenie polifonicznej muzyki kościelnej z epoki Palestriny.
Celebrować, spełniać ceremonje kościelne, a przedewszystkiem odprawiać mszę św. Celebret jest to pismo biskupa, zawierające zezwolenie na odprawianie mszy, którem muszą się legitymować księża, chcący odprawiać mszę w obcej diecezji.
Celestjusz, ob. Pelagjanizm.
Celestki, ob. Anuncjaci i anuncjatki.
Celestyni. Są dwa zgromadzenia zakonne tej nazwy: 1) założone w r. 1254 przez Piotra z Murrhone, późniejszego papieża Celestyna V, jako odłam benedyktynów, rozszerzyło się we Francji, Włoszech i Niemczech, posiada obecnie kilka klasztorów we Włoszech. 2) Celestyni eremici, odłam minorytów (franciszkanów), zakon założony w r. 1294 i rozwiązany przez papieża Jana XXII w r. 1317.
Celibat (= bezżenność) księży katolickich, mieści w sobie dwie zasady prawa kościelnego: duchowni nie mogą zawierać małżeństwa, żonaci nie mogą być duchownymi. Kto otrzymał święcenia wyższe, t. j. subdiakońskie, diakońskie, kapłańskie lub biskupie, bezwzględnie obowiązany jest do celibatu a małżeństwo, wbrew temu zakazowi zawarte, jest nieważne. Duchowni niższych święceń mogą wprawdzie zawrzeć ważne małżeństwo, lecz zawarłszy je, przestają należeć do stanu duchownego.
W Kościele wschodnim duchowni wyższych święceń również nie mogą zawrzeć ważnego małżeństwa, ale ci, którzy przed przyjęciem wyższych święceń zawarli ślub małżeński; mogą być dopuszczeni do święceń, a po ich przyjęciu żyć dalej z żoną; tylko biskupi i zakonnicy obowiązani są do celibatu.
Celtycka religja. Celtowie, szczep indoeuropejski, w starożytności rozmieszczony w całej Europie, obecnie wygasający, pozostawił ślady swej kultury i języka w Bretanji, Irlandji, Szkocji, Walji i na wyspie Man. Religja starożytnych Celtów polegała na kulcie sił przyrody. Czcili lasy i drzewa, góry, rzeki i źródła. Kapłani celtyccy, zwani druidami, nie stanowili kasty kapłańskiej, opartej na dziedziczności. Byli to mędrcy, znający tajemnice przyrody i wywierający przez to silny wpływ, zwłaszcza u Celtów, zamieszkałych w Galji. Głosili wiarę w wędrówkę dusz, wykonywali praktyki magiczne i przewodniczyli przy odprawianiu nabożeństw ofiarnych. Trudnili się także medycyną i kształceniem młodzieży.
(G. Dottin, La religion des Celtes, Paris 1904; J. A. Macculloch, The Religion of the Ancient Celts, Edinburgh 1911).
Cenobici, zakonnicy, prowadzący życie wspólne, w odróżnieniu od zakonników eremitów i anachoretów, wiodących życie pustelnicze.
Cenotycy, ob. Ubikwizm.
Centurje magdeburskie. Związek teologów protestanckich pod przewodnictwem Matjasa Flaciusa wydał w latach 1559 do 1574 w Bazylei 13 tomów historji Kościoła chrześcijańskiego do r. 1300, zwane centurjami, ponieważ każdy tom obejmował jedno stulecie. Usiłowaniem tego dzieła było udowodnienie, że doktryna Lutra nie była nowością, lecz powstała za czasów Ojców Kościoła.
Cenzura kościelna książek. We władzy duszpasterskiej Kościoła katolickiego mieści się także prawo cenzury książek i pism treści religijnej. Bez cenzury uprzedniej (censura praevia) nie wolno katolikom wydawać Pisma św. i jego przekładów, książek i pism treści religijnej, książek do modlitwy i obrazków świętych. Cenzurę karną (censura repressiva) wykonywa Kościół, zakazując czytania książek i pism, umieszczonych na t. zw. indeksie (ob.).
Cenzury kościelne, ob. Kary kościelne.
Ceremonja, porządek czynności, zachowywany przy modlitwach i innych uroczystych aktach kościelnych. Sposób, w jaki ten akt się spełnia, nazywa się obrzędem (ob. Rytuał). Ceremonje, przepisane przez Kościół katolicki przy poszczególnych aktach kościelnych, zawarte są w księgach liturgicznych jako to: mszał, brewjarz, rytuał, ceremonjał biskupi, pontyfikał i inne.
Ceres (Cerera), ob. Rzymska religja.
Cerkiew. Wyraz ten wywodzono z greckiego „kyrikon“, t. j. dom Pański. Wedle Brücknera (Słownik etymologiczny języka polskiego) słowo cerkiew pochodzi od „kiricha“, wyrazu górno-niemieckiego, który Słowieńcy a następnie inni Słowianie przyjęli od Bawarów i z Salzburga. Pierwotnie nazwa ta była w polszczyźnie używana narówni z wyrazem „kościół“, od XV wieku służy tylko na oznaczenie Kościoła wschodniego.
Cerkiew prawosławna w Polsce, ob. Grecko-wschodni Kościół.
Cerkiewno-słowiański język, język południowo-słowiański, obecnie martwy, wprowadzony w IX wieku jako język kościelny przez św. Cyryla i Metodego za zezwoleniem papieży Hadrjana II i Jana VIII do nabożeństw Słowian południowych i wschodnich.
Cerularjusz Michał, patrjarcha konstantynopolitański od r. 1043, sprowadził schizmę Kościoła wschodniego. Skazany na wygnanie przez cesarza Izaaka I Komnena zmarł na wygnaniu w r. 1059 (ob. Grecko-wschodni kościół).
Ceryntjanie, sekta zwolenników Cerynta, gnostyka, który żył w Azji Mniejszej w I wieku po Chr. i głosił naukę, że Jezus był zwykłym człowiekiem, synem Józefa i Marji, na którego dopiero przez chrzest w Jordanie spłynął duch Boży, czyli Chrystus.
Ceylon, statystyka wyznań, ob. Azja.
Cezaropapizm. Podczas gdy Kościół katolicki dążył zawsze zasadniczo do wolności wobec państwa, wytworzyło się kilkakrotnie w historji zjawisko, że państwo poddało Kościół w zupełną zależność, tak że panujący w państwie czyli cezar stał się równocześnie panującym w Kościele, stąd nazwa cezaropapizm. Początki cezaropapizmu sięgają czasów wschodniego cesarstwa rzymskiego. Już Konstantyn Wielki nazwał się „episkopos ton ektos“, t. j. biskupem dla — spraw zewnętrznych. Synod w Konstantynopolu w r. 448 nazwał Teodozjuisza II „archiereus basileus“ (królem kapłanem) a synod w Chalcedonie w r. 451 cesarza Marcjana „sacerdos imperator“ (cesarzem kapłanem). Kościół wschodni rozwijał zawarty w tych nazwach system aż do najnowszych czasów, w których kraje prawosławne są właściwą ojczyzną cezaropapizmu (por. Bizantynizm).
W Europie zachodniej spotykamy się z zakusami cezaropapizmu jako reakcją przeciw głoszonej przez papieża Bonifacego VIII w bulli „Unam Sanctam“ z r. 1302 zasadzie wyższości władzy duchownej nad świecką. Pewne cechy cezaropapizmu nosił t. zw. galikanizm, febronjanizm i józefinizm.
Protestantyzm wprowadził system cezaropapizmu, głosząc hasło krajowości kościoła: cuius regio, illius religio, to znaczy, że panujący decyduje o wyznaniu poddanych. W myśl tego systemu, zwanego w Niemczech „das landesherrliche Kirchenregiment“, panujący, względnie państwo, rządzi także w wewnętrznem życiu kościelnem. Nie wydaje wprawdzie wyroków w kwestjach dogmatycznych, ale jego urzędy wykonywają nadzór nad nauką wiary, czuwają nad porządkiem nabożeństw, a przez swój wpływ na wykształcenie duchowieństwa i dopuszczanie do stanu duchownego, na obsadzanie stanowisk duchownych i usuwanie duchownych decydują także o tem, jak władza duchowna jest wykonywaną. Wskutek tego systemu kościół protestancki stał się instytucją państwową, a wszelkie próby wyswobodzenia się od tego nowoczesnego cezaropapizmu rozbijają się o zależność polityczną i majątkową protestantyzmu od państwa.
Chalcedoński sobór, czwarty sobór powszechny, odbyty w r. 451 w Chalcedonie, potępił herezję Eutychesa i Dioskura i ogłosił naukę o podwójnej naturze Chrystusa, boskiej i ludzkiej, połączonej t. zw. unją hipostatyczną. Różność tych natur nie jest wcale zniesiona przez ich połączenie, lecz każda z nich zachowuje swą odrębność, stanowiąc razem jedną osobę. Przeciwko tej nauce wystąpiła sekta monofizytów.
Chaldejscy chrześcijanie, ob. Nestorjanie.
Chanuka, ob. Hanukkah.
Charakter sakramentalny. Według nauki Kościoła katolickiego, niektóre sakramenta, jak chrzest, bierzmowanie i sakrament kapłaństwa, wyciskają na przyjmującym piętno duchowe niezmazalne (charakter indelebilis) i dlatego te sakramenta można tylko raz w życiu przyjąć.
Charismata, w teologji katolickiej dary i łaski boże, wyliczone w liście św. Pawła do Koryntjan (I. Kor. 12, 4-11), potęgujące naturalne uzdolnienia człowieka do własnego uświątobliwienia lub na pożytek bliźnich.
Chartularium, spis zmarłych, odczytywany przez księdza z wezwaniem do modlitwy za ich dusze, stąd białoruskie chałtury, w Polsce spominki (pominki).
Chassydzi (chassidim, po hebr. pobożni) w historji żydów stronnictwo religijno-polityczne, powstałe w czasie walk Machabeuszów, odznaczające się szczególną surowością w przestrzeganiu prawa mojżeszowego i zwalczające wpływy hellenistyczne, które wówczas szerzyły się wśród liberalnych warstw narodu żydowskiego. Z tego stronnictwa powstali późniejsi faryzeusze. W Polsce powstała pod tą nazwą w połowie XVIII wieku, istniejąca dotychczas, sekta żydowska mistyczno-kabalistyczna, założona przez zwolenników rabina-cudotwórcy Izraela z Międzyboża, zwanego Baal-Szem, w skróceniu Beszt, stąd także nazwa sekty „Beszterjanie“, w której wybitną rolę odgrywają t. zw. cudotwórcy, czyli cadycy (caddikim zn. po hebr. sprawiedliwy).
Chateaubriand, pisarz francuski (1768 — 1848) stał na czele odrodzenia myśli i sztuki katolickiej we Francji z początkiem XIX wieku. W dziele swem p. t. „Genie du Christianisme“ wykazuje, że religją chrześcijańska jest głęboko ludzką, wzniosłą przez swe dogmaty, dobroczynną przez zasady etyki, które głosi, majestatyczną i wzruszającą przez swe obrzędy. Mimo braków pod względem dogmatycznym i historycznym, dzieła Chateaubrianda wywarły znaczny wpływ na współczesnych.
Cherubini (cheruby, po hebr. cherubini), istoty mityczne uskrzydlone, znane w mitologjach wschodnich i u żydów. W teologji chrześcijańskiej nazywa się tak jeden z dziesięciu chórów anielskich. Czterech cherubinów pod postaciami człowieka, lwa, orła i wołu, opisywanych w proroctwie Ezechjela (Ez. I. 5-11), symbolizuje czterech ewangelistów.
Chiesa evangelica italiana (włoski kościół ewangelicki). Protestantyzm we Włoszech nie miał powodzenia. W Toskanji, gdzie szerzył się najwięcej, miał w XVIII w. ok. 10.000 zwolenników. W XIX w. przyszły mu w pomoc sekty darbystów i waldensów i przez krótki czas ok. r. 1884 doszło do połączenia z niemi pod wspólną nazwą Chiesa libera („wolny kościół“). Już w r. 1887 jednak unja ta rozpadła się, znaczna część zwolenników „wolnego kościoła“ przyłączyła się do sekty metodystów, tak że przy „kościele ewangelickim włoskim“ pozostały tylko dwie nieliczne gminy wyznawców w Florencji i w Rzymie.
Chili, statystyka wyznań, ob. Ameryka.
Chiljazm (od greck. hilioi, zn. tysiąc), wiara w przyszłe tysiącletnie panowanie szczęśliwości na ziemi, powstała u żydów wskutek wyobrażeń o przyjściu Mesjasza jako wodza i króla, który miał podźwignąć państwo żydowskie z upadku i zapewnić mu potęgę i panowanie nad światem. Wiara ta, wskutek błędnego tłumaczenia przepowiedni proroków i Apokalipsy, przeszła od żydów do niektórych sekt pierwszych wieków chrześcijaństwa, jak ebionici i nazaretanie, jako wiara w przyjście królestwa radości czysto zmysłowej i ziemskiej (chiliasmus crassus). Zwolennikami chiljazmu idealnego (chiliasmus subtilis) byli niektórzy teologowie kościelni, wierzący w przyjście Królestwa Bożego, które założyć miał Chrystus Pan na ziemi bezpośrednio przed sądem ostatecznym. Upadek chiljazmu rozpoczął się od czasów Konstantyna Wielkiego, gdy chrześcijaństwo stało się religją panującą i gdy zaczęto mniemać, że szczęśliwe tysiąclecie panowania Chrystusa już się rozpoczęło.
Chiljazm odżył pod wpływem t. zw. reformacji Husa i Lutra. Teologowie protestanccy odrzucali wprawdzie naukę anabaptystów (ob.) w powtórne przyjście Chrystusa, ale niektórzy z nich, jak Bengel (1687 — 1752) i Oetinger (1702 — 1782), wprowadzili chiljazm do teologji protestanckiej. Sekty. wyrosłe na tle husytyzmu i protestantyzmu, jak bracia czescy i hugenoci, a w nowszych czasach irwingjanie, mormoni, adwentyści, darbyści i russelici oraz sekta buttlerowska, oddają się nadziejom chiljastycznym. Całkiem nowożytną formą chiljazmu, nie religijnego, lecz ekonomicznego, jest ideał państwa socjalistycznego.
Chiny, kraj o starożytnej kulturze, liczący około 440 miljonów mieszkańców, którzy wyznają trzy religje rodzime: sinizm, konfucjanizm i taoizm. Z wyznań religijnych, powstałych poza Chinami, najliczniejszych wyznawców w Chinach ma buddyzm. Prócz tego islam liczy przeszło 20 miljonów wyznawców, a chrześcijan w Chinach jest obecnie około 2,428,000 katolików i około 268,000 protestantów.
Podstawą, pierwotnej religji chińskiej w okresie od XXIV wieku przed nar. Chr. aż do reformy Konfucjusza i Lao-tse w VI wieku przed nar. Chr. była cześć przodków i cześć nieba. Nie była to religja monoteistyczna, jakkolwiek są w niej ślady czci jakiejś Najwyższej Istoty, władcy nieba (Szang-ti), z którą, jednak narówni czczono samo niebo (Thian), cesarza (Ti) oraz przeróżne rodzaje duchów (Szan), pomiędzy któremi najwyższą, cześć oddawano duchom przodków (Tsu). Na tem tle rozwinęła się u Chińczyków wiara w nieśmiertelność duszy.
Podstawy konfucjanizmu, który liczy obecnie w Chinach, obok taoizmu i buddyzmu, największą, ilość wyznawców, zawarte są w księgach King i Szu, opracowanych przez Kong-tse (Kong-futse czyli Konfucjusza) i jego szkołę z końcem VI i z początkiem V wieku przed Chr. Najważniejszą z tych ksiąg jest Yi-King, t. j. Księga Zmian, Li-ki, t. j. Księga Obyczajów oraz księga Czung-jung, zawierająca charakterystyczną ideę Konfucjusza, ideę równowagi.
Trzy potęgi zasadnicze: niebo, ziemia i człowiek, winny ze sobą harmonizować. Szczęście jest to równowaga sił, gdy wszystko odbywa się we właściwym czasie i we właściwych rozmiarach. Zbytek lub brak oznaczają nieszczęście. Religja ta, będąca raczej doktryną filozoficzną niż religijną, nie posiada żadnej mitologji ani kapłanów. Ceremonje religijne spełniają urzędnicy państwowi, którzy wcale nie stanowią kleru.
Od konfucjanizmu różni się taoizm, który posiada stan kapłański i mnichów. Za założyciela tej religji uchodzi żyjący współcześnie z Konfucjuszem filozof Lao-tse, ur. w r. 604 przed Chr., autor księgi Tao-te-King, t. j. księgi o prawdzie i cnocie. Taoizm jednak, którego nazwa pochodzi od tej księgi, ma niewiele z nią wspólnego, polega raczej na dwóch księgach świętych, powstałych w XV w. przed Chr. Ideą zasadniczą pierwszej z nich, Księgi nagród i kar, jest teza, że dobre i złe uczynki ludzkie są nagradzane lub karane przez duchy Nieba i Ziemi. Taoizm nie zna jednak, równie jak konfucjanizm, piekła ani kar po śmierci. Jedyną karą za grzech jest skrócenie życia człowieka, który popełnił występek, albo też jego potomków. Jako nagrodę za dobre czyny obiecuje taoizm znaczne przedłużenie życia na ziemi, a za wielką ich ilość (1300 dobrych czynów) nieśmiertelność w niebie.
Konfucjanizm jest religją oficjalną Chin, wyznawaną przez warstwy inteligentne oraz sceptyków, pogardzających sinizmem i taoizmem.
Około r. 65 po nar. Chr. został wprowadzony do Chin buddyzm. Obecnie niektórzy zwolennicy Konfucjusza wyznają jego doktrynę zmieszaną z buddyzmem: niema w niej ani bóstwa, ani opatrzności, ani najwyższego sędziego. Świat składa się z dwóch pierwiastków: normy „li“ i materji „ki“. Wszystkie istoty wychodzą z wielkiego Wszechbytu i wracają doń. Jest to panteizm naturalistyczny.
Chrześcijaństwo w Chinach pojawiło się około r. 781 po Chr., wprowadzone tam przez nestorjanów, następnie w XIII wieku przez zakon franciszkanów, a z końcem XVI wieku przez św. Franciszka Ksawerego i jego towarzyszów. W r. 1700 było w Chinach 300.000 chrześcijan. Cyfra ta obniżyła się wskutek prześladowań w XVIII wieku do 180.000. W ciągu wieku XIX wzrosła do 740.000, według obliczenia z r. 1927 wynosi 2.427.331 wiernych. Chiny katolickie są podzielone na 70 wikarjatów i prefektur apostolskich oraz 56 biskupstw, w których pracuje 2764 księży (w tem 1132 Chińczyków). Do tych rezultatów doprowadziła praca misyjna licznych zgromadzeń zakonnych wszelkich narodowości, jak łazarzyści, jezuici, franciszkanie, dominikanie, salezjanie, pasjoniści i wiele innych.
Od r. 1842 pracują w Chinach różne protestanckie towarzystwa misyjne, w tem 18 angielskich, 13 amerykańskich i 5 niemieckich. Według obliczeń z r. 1916 misje te uzyskały około 268.000 wyznawców.
Chorał, 1) melodja kościelna, rytmiczna ale nie miarowa, śpiewana jednym głosem przez zespół śpiewających. Nazwa ta powstała w średniowieczu i oznaczała jako „musica choralis“ ustanowiony przez papieża Grzegorza Wielkiego sposób śpiewania przez duchowieństwo psalmów, hymnów, responsorjów i innych śpiewów liturgicznych, w odróżnieniu od „musica figuralis“ (w Polsce „figurał“) czyli utworów harmonizowanych, wielogłosowych. 2) Chorałem nazywa się również księga, zawierająca zbiór melodyj chóralnych, używanych w kościele. Chorał polski, zatwierdzony przez synod w Piotrkowie w r. 1577, zawiera śpiewy kościelne polskie, pochodzące z XV wieku, wydany przez Collegium majus uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 3) Chorał protestancki stanowią pieśni religijne, wprowadzone przez Lutra, które śpiewa cały zbór przy towarzyszeniu organów.
Chór, w budownictwie kościelnem część nawy głównej przed wielkim ołtarzem, w kościołach klasztornych, po prawej stronie wielkiego ołtarza, oddzielona od reszty nawy głównej balustradą, w kościołach klasztornych kratą (ob. Presbiterjum). Miejsce to jest przeznaczone dla duchowieństwa lub dla zakonników, asystujących przy ceremonjach kościelnych. Chórem nazywają także wzniesienie, umieszczone w kościele, zwykle nad głównem wejściem, także z boku wielkiego ołtarza, na którem mieszczą się organy i inne instrumenty muzyczne, muzycy i śpiewacy.
Chrystologia, nauka teologiczno-dogmatyczna o Wcieleniu Syna Bożego. Treścią jej jest udowodnienie, że Chrystus Pan jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem oraz soterologja, t. j. nauka o dziele Odkupienia. T. zw. reformacja nie naruszała podstawowej nauki o dwoistej naturze Chrystusa, lecz między luteranami a reformowanymi istnieje spór co do rodzaju tego połączenia.
Chrystus, greckie tłumaczenie hebrajskiego wyrazu messias (mesziach), zn. „namaszczony“, w Nowym Testamencie nazwa Jezusa, który został przez Ducha Św. namaszczony na króla, kapłana i proroka (ob. Jezus Chrystus).
Chrystusa zakon. Zakon rycerski, założony przez króla portugalskiego, Dionizego I w r. 1318 dla obrony państwa przeciw Maurom. Zatwierdzony przez papieża Jana XXII jako zakon reguły św. Benedykta, został w r. 1797 sekularyzowany i zamieniony na order świecki.
Chryzma, ob. Oleje święte.
Chrzcielnica, ob. Baptisterium.
Chrześcijan prześladowanie. Gdy państwo uważa religję chrześcijańską za sprzeczną ze swemi interesami, uznaje ją za niedozwoloną a wyznawców jej stara się wytępić lub zmusić do zmiany religji. Przy każdem takiem prześladowaniu powtarza się zjawisko, że wykonawcy woli państwowej podstawiają jako interes państwa swój własny interes lub interes bliskiej sobie grupy społecznej i starają się go zaspokoić na koszt prześladowanych.
W pierwszych dziesiątkach lat ery chrześcijańskiej państwo rzymskie, które wszystkim podbitym przez siebie narodom pozostawiało wolność wyznania, uważało chrześcijaństwo za sektę żydowską i tolerowało je jako religję dozwoloną (religio licita). Wkrótce jednak rozpoznały władze rzymskie, głównie wskutek skarg zanoszonych przez żydów na chrześcijan, różnice dzielące obie te religje i uznały chrześcijaństwo za religję zakazaną (religio illicita). Wyznawanie i rozszerzanie takiej religji uchodziło za występek przeciw prawom państwowym, zwłaszcza gdy jej wyznawcy wzbraniali się oddawać cześć boską posągom cesarzy i brać udział w publicznych uroczystościach pogańskich. Chrześcijan uważano za uczestników tajnych zgromadzeń (Collegia illicita) i za winnych braku czci dla cesarza (inpietas in principes), za co groziła kara tortur, wydanie na pożarcie dzikim zwierzętom lub spalenie żywcem. Oddawanie przez chrześcijan czci bóstwu duchowemu i niewidzialnemu uważały władze rzymskie za bezbożność (sacrilegium), występek taki zaś karało prawo również rzucaniem na pastwę dzikim zwierzętom lub karę krzyża. Wreszcie obwiniano chrześcijan o czarnoksięstwo, także zagrożone ukrzyżowaniem lub karą spalenia żywcem. Oprócz tych rzekomych naruszeń prawa państwowego przez chrześcijan, grał już wówczas znaczną rolę interes bliskich władzom państwowym jednostek, czerpiących dochody z kultów pogańskich lub chciwych na majątki chrześcijan.
Z tych wszystkich powodów wybuchnęło pierwsze prześladowanie chrześcijan za Nerona (54 — 68 po nar. Chr.), który zrzucił na nich winę spalenia Rzymu i skazał na śmierć ogromną ilość chrześcijan, między nimi apostołów Piotra i Pawła.
Domicjan (81 — 96) użył skargi, obwiniającej dwie osoby z jego rodziny o chrześcijaństwo, jako dowód zdrady państwa z ich strony a to w celu konfiskaty ich dóbr. Systematyczne prześladowanie chrześcijan zaczęło się za cesarza Trajana (98 — 117) wskutek zapytania Plinjusza Młodszego, namiestnika Bitynji, jak postępować wobec chrześcijan. Trajan odpowiedział, że nie należy ich wyszukiwać, ale trzeba karać śmiercią tych, którzy zostaną legalnie oskarżeni przez powołanych do tego funkcjonarjuszów państwowych.
Za cesarza Hadrjana (117 — 138), który wprawdzie zatwierdził reguły Trajana, ale zresztą w sprawach religji był obojętny, stali się chrześcijanie w Palestynie pastwą terroru żydów, zbuntowanych pod wodzą rzekomego mesjasza Bar-Kochby przeciw Rzymianom w r. 133.
W ostatnich latach panowania Marka Aureljusza (160 — 180) wybuchnęło gwałtowne prześladowanie chrześcijan w kilku prowincjach państwa rzymskiego, w Galji, Grecji i na Wschodzie. Cesarz Commodus (180 — 192) powrócił do stosunkowo łagodniejszej formy prześladowania według procedury, przepisanej przez Trajana. Septimus Severus (193 — 211), który w pierwszych latach panowania zachowywał pewną tolerancję, wydał w r. 202 zakaz przechodzenia na żydostwo lub chrześcijaństwo, co spowodowało liczne prześladowania chrześcijan w różnych dzielnicach państwa. Okres powszechnego prześladowania chrześcijan zaczął się za czasów cesarza Decjusza (249 — 251), który uważał pogańską religję państwową za podstawę dobrobytu państwa. Aby ją utwierdzić, rozpoczął walkę z chrześcijaństwem i zagrażał surowemi karami namiestnikom, niedość gorliwym w tępieniu chrześcijan. Liczba ofiar była też za czasów Decjusza większa, niż w czasie poprzednich prześladowań. Następne wybuchały za cesarza Walerjana (253 — 260), Aureljana (275) i Dioklecjana (284 — 305). W r. 303 rozpoczęło się ostatnie za czasów rzymskich, okrutne prześladowanie. Wywołał je Galerius, panujący równocześnie z Dioklecjanem, uważając, że tylko zupełne wytępienie chrześcijan przywróci państwu łaskę zagniewanych bogów. W całem państwie zburzono kościoły, spalono księgi święte i karano śmiercią wszystkich, którzy nie chcieli składać ofiary bogom. Okrucieństwa tego okresu przeszły wszystkie poprzednie. Mimo tego wszelkie próby wytępienia chrześcijaństwa okazały się daremnemi. Od r. 305 prześladowania w państwie zachodniem zupełnie ustały. We wschodniej części cesarstwa, po ustąpieniu Dioklecjana, prowadzili Galerius i Maximus w dalszym ciągu system ucisku i osiągnęli tylko przeświadczenie o własnej bezsilności wobec chrześcijaństwa. Sam Galerius uznał wreszcie w r. 310 konieczność cofnięcia swych edyktów prześladowczych. Potem nastąpiły edykty tolerancyjne z r. 312 i 313 Konstantyna i Liciniusa. W szczególności edykt medjolański cesarza Konstantyna przyznawał chrześcijanom zupełną wolność religijną i przywrócił im zrabowane kościoły i majątki.
Od tego czasu doznawali chrześcijanie prześladowań tylko poza granicami państwa rzymskiego a mianowicie w r. 343 i 414 w Persji, od r. 437 aż do początków VI wieku w afrykańskiem państwie Wandalów oraz pośród plemion germańskich w pierwszych czasach misyj chrześcijańskich. W wieku XVIII prześladowano chrześcijan w Chinach. W czasach najnowszych represje, stosowane przez władze sowieckie przeciw wszelkiej religji a w Meksyku przeciwko katolicyzmowi, mają wszystkie właściwości dawnych prześladowań chrześcijan.
Chrzest jest pierwszym z pomiędzy sakramentów Kościoła katolickiego, ponieważ przez przyjęcie chrztu otrzymuje ochrzczony przyjęcie do Kościoła i możność otrzymania innych sakramentów. Skutkiem jego, według nauki Kościoła, jest zgładzenie grzechu pierworodnego oraz wszystkich grzechów, któreby ochrzczony popełnił do chwili chrztu.
Chrztu udziela się przez polanie wodą i wymówienie słów: „Ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha św.“. Ceremonja chrztu obejmuje nadto szereg czynności symbolicznych, jak włożenie do ust chrzczonego soli jako symbolu mądrości, wyrzeczenie się szatana i wyznanie wiary, czynione w imieniu chrzczonego przez rodziców chrzestnych, podanie im płonącej świecy na znak żywej wiary, namaszczenie olejem katechumenów i chryzmem. Inne są ceremonje przy chrzcie dzieci, a inne przy chrzcie dorosłych. Chrztu udziela proboszcz lub jego zastępca. Gdy zachodzi niebezpieczeństwo śmierci mającego być ochrzczonym, każdy chrześcijanin może mu udzielić chrztu.
Doktryna Lutra, zawarta w t. zw. księgach symbolicznych, zachowała wiarę w skutki chrztu, a mianowicie odpuszczenie grzechów, odrodzenie i skłonienie woli do dobrego. U Zwinglego jest chrzest tylko symbolem i obowiązkowym znakiem przynależności do kościoła reformowanego. Tak wyznanie ewangelicko-augsburskie (luterskie) jak i reformowane zachowały chrzest dzieci, który odrzucali anabaptyści, kwakrzy i baptyści. W krajach zarówno katolickich jak protestanckich, w których nie nastąpił tak zwany rozdział kościoła od państwa, ma chrzest także skutki prawne, ponieważ akt chrztu, przy którym ochrzczony otrzymuje imię chrzestne, zapisuje się w księgach metrykalnych, będących dokumentem publicznym.
Ciemna jutrznia, nabożeństwo, odprawiane w kościołach katolickich we środę, czwartek i piątek Wielkiego Tygodnia na pamiątkę pojmania Chrystusa Pana i Jego znieważania i dręczenia w ciągu nocy po pojmaniu. Ciemną jutrznię nazywają także lamentacjami od śpiewanych w czasie tego nabożeństwa trenów Jeremjasza, czyli lamentacyj.
Cieszkowski August, filozof i ekonomista polski (1814 — 1894), przepowiada w najznakomitszem ze swych dzieł p. t. „Ojcze Nasz“ rozpoczęcie w obecnych czasach trzeciej epoki dziejów ludzkości, epoki Ducha św., która jako spełnienie harmonji życia ma skojarzyć sporne żywioły, wznieść poniżonych i złączyć, co było rozerwane.
Claver Piotr św., kanonizowany przez Leona XIII jezuita hiszpański, żyjący od r. 1583 do 1654, patron misyj afrykańskich, poświęcił całe życie nawracaniu i uwalnianiu murzynów. Dalsze spełnianie jego dzieła jest celem „Sodalicji św. Piotra Klawera“, założonej w r. 1894.
Cmentarz. Wskutek wierzeń w życie pozagrobowe, zawartych we wszystkich niemal religjach świata, grzebanie zmarłych połączone jest z obrzędami religijnemi, a miejsce grzebania, czyli cmentarz, nosi cechy instytucji wyznaniowej. Dążenie nowoczesnych prawodawstw do zupełnego zlaicyzowania cmentarzy i nadania im charakteru bezwyznaniowego jest tylko częściowo podyktowane względami higjeny, którym zresztą uczyniono już zadość, usuwając grzebanie zmarłych w kościołach i zakładanie cmentarzy koło kościołów i pośród domów mieszkalnych. Względów tych przestrzegał Kościół już od IX wieku, dbając o to, aby chowano zmarłych poza miastem i czyniąc wyjątek od tej reguły tylko dla biskupów, książąt panujących i osób szczególnie Kościołowi zasłużonych. Przeprowadzenie tej zasady w Polsce napotykało trudności z powodu zakorzenionego od czasów wprowadzenia chrześcijaństwa zwyczaju grzebania zmarłych przy kościele. Na pierwszym cmentarzu poza miastem, założonym w Warszawie w r. 1781 przez Księży Misjonarzy dla parafjan św. Krzyża, przez dłuższy czas grzebano tylko duchowieństwo. Według obecnego prawa kanonicznego winni biskupi starać się, aby tam, gdzie niema wyznaniowego cmentarza katolickiego, a większość ludności jest katolicką, cmentarz gminny był poświęcony lub przynajmniej część jego, przeznaczona dla katolików. W Polsce były dotychczas cmentarze prawie wyłącznie instytucjami wyznaniowemi. Gdy zaś art. 113 Konstytucji pozostawia „każdy związek religijny, uznany przez Państwo“ w posiadaniu i używaniu „zakładów wyznaniowych“, gwarantuje tem samem i Kościołowi katolickiemu posiadanie i używanie cmentarzy, będących dotychczas w posiadaniu Kościoła. Według art. XVII Konkordatu, zawartego ze Stolicą Apostolską w r. 1925, Kościół katolicki w Polsce, a mianowicie osoby prawne kościelne i zakonne mają prawo zakładania, posiadania i zarządzania cmentarzy.
Cnota. Religja, głosząca prawa etyczne, uważa cnotę za siłę wewnętrzną, skłaniającą człowieka stale i ciągle do czynienia dobrego a unikania złego. Platon uważał cnotę za stawanie się podobnym Bogu i wymieniał cztery formy cnoty, nazwane potem w teologji chrześcijańskiej cnotami kardynalnemi: roztropność, męstwo, wstrzemięźliwość i sprawiedliwość. Cnotami teologicznemi zaś, mającemi samego Boga na celu, są: wiara, nadzieja i miłość.
Cocceius, ob. Federalna teologja.
Codex iuris canonici, ob. Kodeks prawa kanonicznego.
Colloquium charitativum (rozmowa przyjacielska), nazwa zjazdu katolików i dysydentów (lutrów i kalwinów, z wykluczeniem arjanów), który odbył się z inicjatywy króla Władysława IV w r. 1645 w Toruniu. Wedle zamierzeń królewskich celem zjazdu było doprowadzenie do zgody między katolikami a dysydentami. Cel ten jednak nie został osiągnięty wskutek obustronnego zaognienia i zjazd wywołał jeszcze większe powaśnienie umysłów.
Communicatio in sacris (uczestniczenie w obrzędach religijnych). Kościół katolicki zabrania wiernym czynnego uczestniczenia lub brania udziału w nabożeństwach niekatolickich i dozwala tylko wyjątkowo na bierny w nich udział, t. j. na obecność (praesentia passiva) na pogrzebach lub ślubach akatolickich, jeśli jest powód dostateczny a niema niebezpieczeństwa dla samego uczestniczącego lub zgorszenia dla innych.
Branie udziału w nabożeństwach katolików innego obrządku jest dozwolone, ponieważ wszystkie obrządki wschodnie unickie zostały równouprawnione z łacińskim (ob. Unici). Niemniej jednak każdy winien brać udział w nabożeństwach i przyjmować sakramenta według swego obrządku.
Comte Izydor August (1798 — 1857) filozof francuski, twórca t. zw. pozytywizmu, wyłączał w swej filozofji i socjologji wszelki pierwiastek religijny, wszelką teologję i metafizykę. Mimo tego na sześć lat przed śmiercią założył własną religję. Przedmiotem jej miała być „Wielka Istota“, której należy się cześć boska. Tą Wielką Istotą jest ludzkość. Obok niej istnieją w teorji religijno-społecznej Comte’a dwa inne bóstwa, a mianowicie „Wielki Fetysz“ czyli ziemia i „Wielkie Środowisko“, czyli przestrzeń.
Conclave, ob. Konklawe.
Confiteor (łac. „spowiadam się“), formuła ogólnego i publicznego wyznania grzechów, którą na początku mszy wypowiada kapłan, a następnie ministrant u stopni ołtarza.
Congrua, ob. Kongrua.
Consensus Genevensis, ob. Genewska zgoda.
Consensus Helveticus, ob. Helwecka formuła zgody.
Consensus Sandomiriensis, ob. Zgoda Sandomierska.
Consensus Tigurinus, ob. Tyguryńska zgoda.
Corpus doctrinae, zbiory nauk i wyznań protestanckich, powstałe w latach 1560 — 1580, mające służyć za normy wiary dla poszczególnych „kościołów krajowych“ w Niemczech. Celem ich było załatwienie sporów, powstałych między radykalniej szem stronnictwem Lutra a łagodniejszem Melanchtona (ob. Protestantyzm). Między temi zbiorami najważniejsze są: 1) C. d. Philippicum, wydane przez zwolenników Melanchtona, zwanych filipistami albo kryptokalwinami, 2) C. d. Prutenicum, wydane w r. 1567 na życzenie księcia Albrechta pruskiego, 3) C. d. Wilhelminum, wydane w r. 1576 na rozkaz Wilhelma, księcia Brunświku i Lüneburga i 4) C. d. Julium, wydane przez Juljusza, księcia Brunświku i Wolfenbuttel, jako zasady wiary dla jego poddanych.
Corpus iuris canonici. Źródłem prawa kościelnego katolickiego, ujętego obecnie w kodeksie prawa kanonicznego (wydanym w r. 1917, obowiązującym od 19 maja 1918 r.) jest między innemi t. zw. Corpus iuris canonici. Jest to ogólny zbiór praw, składający się z 6 kolekcyj, z których pierwsza t. zw. Decretum Gratiani i dwie ostatnie t. zw. Extravagantes są zbiorami prywatnemi, a trzy inne, t. j. Dekretaty Grzegorza IX, Liber sextus Bonifacego VIII i t. zw. Clementinae są zbiorami autentycznemi praw wydanych przez papieży.
Credo (łac. „wierzę“) 1) wyznanie wiary (ob. Symbole wiary); 2) w czasie mszy św. po ewangelji kapłan odmawia i chór śpiewa „credo“, czyli symbol wiary, wedle formuły soborów nicejskiego i konstantynopolitańskiego, pochodzącej z IV wieku.
Cud w znaczeniu teologicznem, fakt nadzwyczajny, ponad prawa i siły natury, podpadający pod zmysły, zdziałany przez Boga. Według tego określenia cud winien mieć trzy cechy: 1) być zjawiskiem nadzwyczajnem, 2) być faktem dostrzegalnym w święcie zmysłowym i 3) być zjawiskiem nadprzyrodzonem. Dogmat katolicki, sformułowany przez sobór watykański, nie podaje prawdziwości wszystkich cudów jako artykułu wiary i nie ogłasza żadnego cudu w szczególności za artykuł wiary, lecz tylko każę wierzyć, że cuda są możliwe i że są to znaki objawienia bożego.
Cudowne obrazy. Wyobrażenia Chrystusa na krzyżu i Matki Boskiej, otaczane od wieków nadzwyczajną czcią wiernych i słynne z otrzymanych przy nich łask i cudów, są też najczęściej celem pielgrzymek pobożnych. Niema prawie kraju, gdzieby nie było takich obrazów lub innych wyobrażeń plastycznych, a szczególnie obrazów Matki Boskiej. Gdy w IV wieku wprowadzono do ikonografji chrześcijańskiej zwyczaj wieńczenia takich obrazów złotą koroną, od wieków aż do dni dzisiejszych odbywają się koronacje cudownych obrazów za osobnem zezwoleniem Stolicy Apostolskiej w każdym poszczególnym wypadku.
W Polsce jest przeszło 40 koronowanych obrazów cudownych. Najsłynniejszemi z nich są: obraz Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze, Matki Boskiej Ostrobramskiej w Wilnie, Matki Boskiej Kodeńskiej na Podlasiu, obraz w kościele katedralnym w Łucku, w Gostyniu (diec. poznańska), w Piekarach (diec. katowicka), w Kochawinie (diec. lwowska), w archikatedrze we Lwowie, w Leżajsku (diec. przemyska), w Kalwarji Pacławskiej (diec. przemyska), w Kalwarji Zebrzydowskiej (diec. krakowska), w Krakowie w kościele karmelitów „na Piasku“ i w kościele franciszkanów.
(O. Wacław kapucyn: O cudownych obrazach w Polsce. Kraków 1902, ks. Alojzy Fridrich: Historja cudownych obrazów N. Marji Panny w Polsce, Kraków 1911).
We Włoszech słynne są obrazy: Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w kościele św. Alfonsa w Rzymie, Matki Boskiej Dobrej Rady w Gennazzano, Matki Boskiej Różańcowej w Pompei, Madonna della lettera w Messynie; we Francji w Chartres, w Puy-en-Velay wizerunek Matki Boskiej, umieszczony tam w r. 1254 przez św. Ludwika, Notre Dame de la Delivrence pod Caën w Normandji, statua Matki Boskiej Zwycięskiej w kościele N. D. des Victoires w Paryżu, statua w Lourdes; w Hiszpanji Nuestra Senora del Pilar w Saragossie, w Toledo, w Guadalupe, w Kordowie, w Teneryfie na wyspach Kanaryjskich; w Austrji w Maria-Zell, Maria-Hilf w Innsbruku, w Szwajcarji w klasztorze Notre Dame des Ermites w Einsiedeln i wiele innych.
Cybela (grec. Kybele), starożytna frygijska bogini urodzajności, czczona w Azji Mniejszej, a mian. w Lidji, Bitynji i Galacji. Towarzyszyli jej korybanci i kureci, a jej kochankiem był Attis, postać mitologiczna, której śmierć wyobrażała coroczne zamieranie życia roślinnego z nadejściem zimy. Z Azji Mniejszej kult Cybeli dostał się do Grecji, gdzie istniały poświęcone jej świątynie w Atenach i w Tebach, a stamtąd ok. r. 204 przed Chr. do Rzymu, gdzie Cybelę nazwano Mater magna („wielka matka“) i oddawano jej cześć przez kapłana i ka-płankę frygijskiego pochodzenia. W sztuce wyobrażano Cybelę jako bogato ubraną matronę w koronie z wieżyc, trzymającą w ręku kłosy lub berło, siedzącą na lwie lub na wozie, ciągnionym przez lwy.
Cyborjum (zw. także tabernaculum) w kościołach katolickich ozdobna szafka, stojąca na środku ołtarza, przeznaczona do przechowywania Najśw. Sakramentu. Jest zwykle drewniana, wybita wewnątrz białą jedwabną materją i winna być zamykana na kluczyk. Cyborjum nazywa się także puszka w kształcie kielicha, ze srebra, miedzi lub cyny, pozłacana wewnątrz, zawierająca konsekrowane komunikanty.
Cynicy, sekta filozoficzna grecka, założona w Atenach ok. r. 380 przed nar. Chr. przez Antistenesa, ucznia Sokratesa. Nazwa jej powstała od miejsca zebrań Kynosarges, a zapewne także od słowa kyon (po grecku pies). Cynicy uważali sprowadzenie życia do elementarnych potrzeb i pogardę dla wszelkich konwencjonalnych form życia za najwyższą cnotę, przez którą człowiek staje się podobnym bóstwu.
Cypr, statystyka wyznań, ob. Azja.
Cypryjska cerkiew autocefaliczna, ob. Grecko-wschodni Kościół.
Cyrenejczycy, szkoła filozoficzna, założona przez Arystyppa, ucznia Sokratesa, ok. r. 430 przed Chr. w Cyrene w Afryce, stąd nazwa jego zwolenników. Uważali użycie w najszerszem znaczeniu, t. j. rozkosz umysłową i zmysłową, kulturę i wykwint życia za jedyne dobro i najwyższy cel życia (ob. Eudemonizm).
Cyryl i Metody święci, apostołowie Słowian. Na prośbę Rościsława, księcia morawskiego, o przysłanie nauczycieli, którzyby w języku słowiańskim oświecali w chrześcijaństwie lud na Morawach, cesarz Wschodniego Państwa rzymskiego Michał III wysłał w r. 863 na Morawy braci Cyryla i Metodego, duchownych pochodzących z Solunia (Tessalonik). Od r. 864 do 867 działali obydwaj pośród ludu morawskiego, odprawiali nabożeństwo w języku słowiańskim i przełożyli na ten język Ewangelję, Dzieje i Listy Apostolskie oraz Psałterz. Tłumaczem był św. Cyryl, którego dzieło uważają za początek piśmiennictwa słowiańskiego. Na Morawach napotkała misja św. Cyryla i Metodego trudności z powodu misyj niemieckich. Dla załagodzenia sporu powołał papież Mikołaj I w r. 867 obydwu braci do Rzymu. W czasie podróży rozszerzyli swą działalność misyjną na Słoweńców. Św. Cyryl zmarł w Rzymie w r. 869. Brat jego św. Metody otrzymał od papieży Hadrjana II i Jana VIII potwierdzenie przywileju na używanie języka słowiańskiego w nabożeństwie (ob. Cerkiewno-słowiański język), został mianowany arcybiskupem Moraw i działał tamże jako misjonarz do śmierci (r. 885).
Cyrylica, nazwa jednego z dwu alfabetów, w których spisane są najstarsze księgi liturgiczne słowiańskie (ob. Cerkiewno-słowiański język). Drugim z tych alfabetów jest Głagolica. Nazwa Cyrylicy pochodzi od św. Cyryla, który według tradycji pismo to wynalazł w Konstantynopolu przed wyruszeniem na misje na Morawach (ob. Cyryl i Metody), zastosowując znaki pisma greckiego do brzmień języka starosłowiańskiego.
Cystersi, zakon założony w XI wieku przez Roberta, opata benedyktynów (ob.) w miejscowości francuskiej Citeaux (Cistersium); stąd nazwa zakonu. W r. 1113 wstąpił do tego zakonu św. Bernard z Clairvaux z 30 towarzyszami (ob. Bernard św.). Wkrótce potem zakon otrzymał nową regułę (Charta charitatis), uzupełnioną w r. 1134 przez t. zw. Liber usuum antiquorum. Poza Francją rozszerzył się zakon cystersów w XIII wieku w Hiszpanji, Portugalji i innych krajach Europy i liczył już wówczas 2000 opactw. Wskutek wielkiego zbogacenia tych klasztorów zaczęło się równocześnie objawiać rozluźnienie karności klasztornej, zwalczane przez papieży Klemensa IV, Benedykta XII, Eugenjusza IV i Mikołaja V. Hiszpańskie opactwa cystersów oderwały się w XV wieku od pnia macierzystego w Citeaux, a we Francji i we Włoszech powstały osobne kongregacje feilantów i trapistów. Papieże Grzegorz XV (1622) i Urban VIII (1632) podjęli nowe starania około reformy zakonu cystersów, poparte przez kardynała Richelieu, którego cystersi, broniący się przed reformami, obrali opatem w Citeaux. Reformy dokonał ostatecznie papież Aleksander VII na kapitule generalnej, odbytej w Rzymie w r. 1664.
W Polsce pojawili się cystersi już w XII wieku i przybywali w następnem stuleciu coraz liczniej z Niemiec, Francji i Włoch. Wyłączność narodowa zakonników, zwłaszcza Niemców, utrzymujących cudzoziemski skład klasztoru, wywołała konstytucje królewskie Zygmunta Starego z r. 1511 i 1538, zabraniające im uprawiania tej wyłączności. Ostatecznie spolszczyły się klasztory cysterskie w Polsce dopiero za czasów t. zw. reformacji w XVI wieku. Reforma tego zakonu, zarządzona za staraniem Stefana Batorego przez papieża Grzegorza XIII, oczyściła i podniosła ducha zakonnego polskich cystersów. W ciągu XVII w. mieli swoje seminarjum w Poznaniu, a od r. 1720 w Mogile pod Krakowem własne „studium generalne“, w którem wykładano filozofję, teologję i prawo kanoniczne. Gdy Komisja Edukacyjna zarządziła konfiskatę ich majątku w Mogile, przenieśli studjum generalne do Krakowa. Znoszenie klasztorów cysterskich rozpoczął Józef II w Austrji, następnie znoszono je we Francji i w Prusach. W Polsce skasował ich klasztory w b. Galicji Józef II, w Kongresówce i na Litwie Mikołaj I, a w b. zaborze pruskim rząd pruski. Obecnie istnieją w Polsce dwa klasztory cystersów: w Mogile pod Krakowem i w Szczyrzycu (diecezji tarnowskiej), gdzie wznowiono opactwo.
Cysterski, zwane także benedyktynkami, zakon żeński, powstały w XII wieku, rozszerzył się znacznie we Francji, Belgji, Włoszech, Szwajcarji i w Niemczech. W Polsce zakon ten, wprowadzony w r. 1208, posiadał 8 klasztorów.
Czarnogórska cerkiew prawosławna, ob. Grecko-wschodni kościół.
Czary i czarodziejstwo. Wyraz czar pochodzi według Brücknera (Słownik etymologiczny jęz. pol., 1927) od zachowanego w języku czeskim pierwotnego słowa czára znaczy linja, czarati, znaczy kreślić, od linij, kreślonych przez czarodzieja. Czarodziejstwo oznacza sztukę używania sił tajemnych do osiągania nadzwyczajnych skutków, rzekomo niezgodnych z prawami natury. Jedna z najdawniejszych form czarodziejstwa, pochodząca od Chaldejczyków w Babilonji, polegała na mniemaniu, że gwiazdy, kierowane przez demonów, mają wpływ na bieg ludzkich przeznaczeń i że można oddziaływać za pośrednictwem tych demonów na sprawy i rzeczy, podlegające ich wpływom. Z czarodziejstwem łączy się wiara, że przez pewne formułki, zaklęcia i obrzędy lub przez pewien sposób życia można zawładnąć tajemnie działającemi siłami i użyć ich do własnych celów. Panowanie nad zjawiskami atmosferycznemi, sprowadzanie nieurodzaju i chorób u ludzi i bydła, wywoływanie zmarłych, wróżenie z linij na ręce, rzucanie uroku przez spojrzenie (włoska jettatura), sztuka czynienia się niewidzialnym lub dowolnego zmieniania postaci, umiejętność sporządzania amuletów, sztuka robienia złota z nieszlachetnych kruszców, dostarczanie napojów miłosnych i innych środków sprowadzania miłości, zamawianie ognia, władza nad ludźmi, których podobiznę woskową czarodziej posiada i wiele innych do dnia dzisiejszego będących w użyciu środków sympatetycznych, — to wszystko należy do zakresu działań czarodziejskich. Czarodziejstwo jest w dziejach ludzkości tak dawne, jak religja i u niektórych ludów pierwotnych zastępuje jej miejsce (por. Magja). Stąd też ludzie, stojący na niskim stopniu intelektualnym, nie umieją rozpoznać granicy między zabobonem a religją. Przyczyną tego jest, że tak czarodziejstwo jak i religja posługuje się pewnemi zewnętrznemi znakami i obrzędami, które w czarodziejstwie są wyłączną jego treścią, a w religji tylko formą, wyrażeniem pewnej myśli.
Czarodziejstwo u ludów chrześcijańskich różni się od religji zasadniczo także i tem, że religja jest objawem wiary w Boga i czci dla Boga, czarodziejstwo zaś objawem wiary w szatana i używaniem jego pomocy. Najgorszym skutkiem czarodziejstwa były prześladowania t. zw. czarownic, czyli kobiet, które podejrzewano o szkodzenie drugim przy pomocy djabła. Wiara w czarodziejstwo i prześladowanie czarownic dosięgła szczytu w czasie t. zw. reformacji i bezpośrednio po niej, t. j. w XVI i XVII wieku, do czego przyczyniła się nauka protestancka o czarach i potędze szatana wobec zupełnej bezradności człowieka. Luter i Melanchton podlegali zupełnie wierze w czarownice i ich stosunki z djabłem, Kalwin spowodował w czasie od 17 lutego do 15 maja 1545 r. skazanie na śmierć 34 ofiar, podejrzewanych o stosunki z djabłem, a Carpzow, wybitny teolog protestancki, starał się uzasadnić w sposób naukowy procesy przeciw czarownicom i dziełem swem „Practica nova rerum criminalium“ przewyższył osławioną książkę p. t. „Malleus maleficarum“ („młot czarownic“), dzieło, przypisywane inkwizycji. Pierwszymi przeciwnikami prześladowania czarownic byli w Niemczech katolicy, jak Molitor (1487), Geiler (1510), Weyer (1563), Cornelius Loos (1586), jezuici Adam Tanner (1586) i Fryderyk Spee (1631), którego książka „Cautio criminalis“, zwalczana przez teologów protestanckich Carpzowa i Rimhoffa, znamienicie wpłynęła na zmniejszenie się liczby procesów przeciwko czarownicom.
We Francji postępowanie przeciwko czarownicom należało od r. 1390 do jurysdykcji parlamentu, w Anglji rozpoczęły się te procesy za panowania królowej Elżbiety i trwały do r. 1712. W Szkocji, w Danji i Szwecji panowało srogie prześladowanie czarownic, przeniesione przez anglikańskich pastorów także do Ameryki. W Polsce sejm krakowski w r. 1543 poddawał wprawdzie sprawy czarownic jurysdykcji duchownej, ale z zastrzeżeniem współudziału sądów świeckich w śledztwie, skutkiem czego te procesy przeszły prawie całkiem pod jurysdykcję świecką, co też zgodnie ze statutem litewskim (1546), który oddawał je pod jurysdykcję starostów, obowiązywało w całej Polsce. Dochodzenie sądowe czarnoksięstwa jako zbrodni przeszło do Polski z Niemiec — a podręcznikiem do tej procedury był wspomniany powyżej „Młot czarownic“, przetłumaczony na język polski w r. 1614. Od wieku XVIII wiara w czary słabnie i procesy o czarodziejstwo są w Polsce coraz rzadsze, wreszcie sejm z r. 1776 zabronił dochodzenia czarów zapomocą tortur i zniósł karę śmierci za czarodziejstwo.
Czechosłowacja, republika, powstała po wojnie europejskiej z części monarchji austro-węgierskiej, liczy (r. 1921) 13.613.170 mieszkańców, w tem katolików obrządku łacińskiego 10.385.000, katolików obrządku grecko-rusińskiego 536.000, ewangelików 990.000, wyznawców kościoła narodowego czesko-słowackiego (husytów) 525.000, prawosławnych 73.000, żydów 370.000, innych wyznań 25.000, bezwyznaniowych 725.000. Pod względem kościelnym katolicka Czechosłowacja podzielona jest na dwie prowincje kościelne: Praga i Ołomuniec. Do pierwszej należą biskupstwa w Budziejowicach, Hradcu Kralowem (Königgrätz) i Litomierzycach. Do prowincji ołomunickiej należy diecezja w Brnie. Diecezje słowackie w Koszycach, Roznawie (Rosenau) i w Spiszu należą do metropolji węgierskiej w Erlau, do węgierskiej metropolji w Ostrzygomiu (Erztergom, Gran) diecezje w Nitrze i w Bańskiej Bystrzycy. Katolicy obrządku grecko-rusińskiego należą do diecezji w Preszowie i Munkaczu.
Częstochowa. Celem pielgrzymek pobożnych z całej Polski jest cudowny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, znajdujący się w kaplicy kościoła klasztornego paulinów na Jasnej Górze. Został tam umieszczony w r. 1382 przy fundacji klasztoru przez Władysława, księcia opolskiego. Pochodzenie obrazu nie jest znane. Wedle legendy miał go malować św. Łukasz w Nazarecie, poczem znalazł się w Jerozolimie. Ocalony podczas zburzenia Jerozolimy miał być przewieziony do Konstantynopola i darowany przez cesarza Nicefora Karolowi Wielkiemu, który znów miał go darować księciu ruskiemu, Leonowi. Przed umieszczeniem go na Jasnej Górze, t. j. aż do XIV w., miał się znajdować w Bełzie, skąd go zabrał Władysław, książę opolski, i przypisując mu łaskę swego zwycięstwa nad księciem bełskim Jerzym, uwiózł go w r. 1377, zdaje się do Lwowa, a następnie dla większego bezpieczeństwa dalej na zachód, do Częstochowy. Fundując klasztor paulinów na Jasnej Górze, pozostawił tam cudowny obraz, będący od tego czasu narodowo-religijnem paladjum Polski.
Czterdziestogodzinne nabożeństwo, w Kościele katolickim nabożeństwo ku czci Najśw. Sakramentu, wprowadzone w XVI wieku, na przypomnienie 40 godzin, przez które ciało Chrystusa spoczywało w grobie. Odprawia się je przez 40 godzin z przerwami nocnemi, to jest przez trzy dni.
Czwartek Wielki. Czwartek przed świętem Wielkanocy poświęcony jest w Kościele katolickim pamiątce ustanowienia Najśw. Sakramentu. W czasie mszy św. na „Gloria“ odzywają się organy i wszystkie dzwony, milknące następnie aż do Wielkiej Soboty. Podczas mszy wielkoczwartkowej biskup poświęca oleje św. (ob.) oraz dopełnia obrzędu umywania nóg 12 ubogim starcom, a po mszy następuje przeniesienie Najśw. Hostji do osobnej kaplicy lub ołtarza, zwanego grobem lub ciemnicą, gdzie spoczywa aż do rezurekcji (ob.).
Czyściec w terminologji kościelnej oznacza pozaświatowy pobyt lub stan dusz ludzkich, które nie mogą wnijść do nieba przed zupełną ekspiacją za grzechy powszednie i przed odcierpieniem tej kary doczesnej, której nie zdołali odcierpieć za życia. Dogmat katolicki nakazuje wiarę w istnienie czyśćca i w możność niesienia pomocy duszom w czyśćcu cierpiącym przez modlitwę i dobre uczynki. Konsekwencją nauki Lutra o usprawiedliwieniu przez samą wiarę i o bezskuteczności dobrych uczynków jest także odrzucenie wiary w czyściec, jakkolwiek i pod tym względem zdania teologów protestanckich są podzielone, a mianowicie Melanchton i jego szkoła, niektórzy t. zw. ortodoksi i nowoluteranie, jak Harless i Vilmar, zbliżają się do nauki katolickiej o czyśćcu.
