Opis ziem zamieszkanych przez Polaków I/VII
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Opis ziem zamieszkanych przez Polaków |
| Podtytuł | W. KSIĘSTWO POZNAŃSKIE Ustrój administracyjny i polityczny |
| Data wyd. | 1904 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Uwagi | Współautorzy: Bolesław Koskowski, Jan Karłowicz |
| Indeks stron | |
Wielkie Księstwo Poznańskie jest w swym stanie teraźniejszym jedną z dwunastu prowincyi Królestwa Pruskiego i nie różni się zasadniczo od innych formą ustroju administracyjnego i politycznego. W praktyce jednak istnieją różnice dość znaczne. Posiada ono narówni z innemi dzielnicami państwa, w całości i w swych częściach, aż do gminy, samorząd wewnętrzny; ale samorząd ten jest ze względów germanizacyjnych okrojony przez wydanie przepisów odrębnych, i więcej, niż gdzieindziej, ograniczony skutkiem zwiększenia władzy organów rządowych. W rzeczywistości istnieje, zwłaszcza w gminach wiejskich, tylko prawo autonomicznego załatwiania spraw gospodarczych i komunikacyjnych. Wszystkie inne sprawy bywają regulowane z zewnątrz, wczęści przez autonomiczną władzę prowincyonalną i jej organy, częściej przez urzędy, otrzymujące wskazówki od rządu centralnego. Najwyższym przedstawicielem tego rządu w prowincyi jest naczelny prezes (Oberpraesident), mianowany przez króla, zależny bezpośrednio od ministeryum. Siedzibą jego jest Poznań. Reprezentuje on prowincyę wobec władzy centralnej, rozstrzyga przy pomocy rady prowincyonalnej (patrz niżej) sprawy, dotyczące zarządu całej dzielnicy, jest prezesem wydziałów lekarskiego i szkolnego i komisarzem królewskim w sejmie prowincyonalnym, przedewszystkiem zaś instancyą pośredniczącą między rządem centralnym a urzędnikami, w których rękach spoczywa w praktyce zarząd kraju: prezesami regencyjnymi (Regierungspraesident). Wogóle urząd naczelnego prezesa ma przeważnie charakter reprezentacyjny i nadzorczy. Prowincya w Prusach stanowi całość administracyjną właściwie tylko ze stanowiska autonomicznego. Ze stanowiska władzy centralnej, jest to raczej jednostka polityczna; jednostką administracyjną zaś jest, jak już wskazuje nazwa, obwód regencyjny (Regierungsbezirk). Prezes naczelny nie zajmuje się szczegółami zarządu w kraju, powierzonym jego pieczy, wydaje tylko ogólne rozporządzenia i rozstrzyga w wyższej instancyi; w praktyce załatwiają wszystkie sprawy władze regencyjne w swoich obwodach. Wielkie Księstwo Poznańskie składa się z dwóch takich obwodów: Poznańskiego i Bydgoskiego. Bydgoski, z stolicą w Bydgoszczy, obejmuje 11,449.35 kwadratowych kilometrów i został utworzony z okręgu Noteckiego, zajętego przez Prusy w r. 1772, oraz z północno-wschodniej części ziem, zdobytych w r. 1793. Obwód regencyjny Poznański, z siedzibą władz w Poznaniu, składa się z reszty powiatów, zajętych w 1793, i obejmuje 17,514 kilometrów kwadratowych. Na czele każdego obwodu stoi mianowany przez ministeryum prezes regencyjny, jako głowa rządu, składającego się z dwóch wydziałów: „wydziału dla spraw kościelnych i szkolnych“, oraz „wydziału dla podatków bezpośrednich, domen i lasów“. Sprawy wewnętrzne, policyjne i t. p. załatwia osobiście prezes regencyjny, przy pomocy „wydziału obwodowego“, który jest równocześnie sądem administracyjnem.
Obwód regencyjny dzieli się na powiaty (Kreis), w których sprawują władzę landraci, jako bezpośredni podwładni prezesa regencyjnego. Pierwotnie powiaty w Wielkiem Ks. Poznańskiem odpowiadały mniej więcej powiatom b. województw. Później, gdy nastąpiła reorganizacya zarządu, powiększono znacznie ich liczbę, aby podzielić kraj na części mniejsze, dające się łatwiej dozorować i kierować w duchu polityki germanizacyjnej. Reorganizacya ta nastąpiła w r. 1887. Ponieważ w dalszym ciągu tej pracy, zwłaszcza przy statystyce ludności, będziemy uwzględniać także w celach porównawczych dawniejszy stan rzeczy, przyczem trzena będzie trzymać się podziału na dawne powiaty, podajemy i tutaj, obok podziału teraźniejszego i ten, który istniał przed r. 1887.
Obwód regencyjny Bydgoski tworzyły dawniej powiaty następujące:
| 1) Bydgoski, | 6) Mogilnicki, | |
| 2) Chodzieski, | 7) Szubiński, | |
| 3) Czarnkowski, | 8) Wągrowiecki, | |
| 4) Gnieźnieński, | 9) Wyrzyski. | |
| 5) Inowrocławski, | ||
W r. 1887 powiaty: Bydgoski, Czarnkowski, Gnieźnieński, Inowrocławski i Szubiński podzielono i utworzono w ten sposób z dziewięciu powiatów 14, a mianowicie:
| 1) Bydgoski miejski, | 8) Inowrocławski, | |
| 2) „ wiejski, | 9) Strzeliński, | |
| 3) Chodzieski, | 10) Mogilnicki, | |
| 4) Czarnkowski, | 11) Szubiński, | |
| 5) Wieleński, | 12) Żniński, | |
| 6) Gnieźnieński, | 13) Wągrowiecki, | |
| 7) Witkowski, | 14) Wyrzyski. | |
Na obwód regencyjny Poznański składało się pierwotnie 17 powiatów:
| 1) Poznański, | 10) Śremski, | |
| 2) Obornicki, | 11) Srodzki, | |
| 3) Szamotulski, | 12) Wrzesiński, | |
| 4) Międzychodzki, | 13) Krobski, | |
| 5) Międzyrzecki, | 14) Krotoszyński, | |
| 6) Babimojski, | 15) Pleszewski, | |
| 7) Bukowski, | 16) Odolanowski, | |
| 8) Wschowski, | 17) Ostrzeszowski. | |
| 9) Kościański, | ||
| Powiaty obwodu regencyjnego Poznańskiego. | Powiaty obw. reg. Bydgoskiego. | ||||||||||||||||
| 1) | Poznański miejski ... | 9,5 | □ | klm. | 15) | Leszczyński ..... | 521,4 | □ | klm. | 1) | Bydgoski miejski ... | 13,0 | □ | klm. | |||
| 2) | „ wiejski zach. | 636,9 | „ | „ | 16) | Śremski ...... | 928,4 | „ | „ | 2) | „ wiejski ... | 1386,5 | „ | „ | |||
| 3) | „ „ wsch. | 456,8 | „ | „ | 17) | Srodzki ...... | 1014,9 | „ | „ | 3) | Wyrzyski ..... | 1160,0 | „ | „ | |||
| 4) | Obornicki ..... | 1094,7 | „ | „ | 18) | Wrzesiński ..... | 561,6 | „ | „ | 4) | Chodzieski ..... | 1094,8 | „ | „ | |||
| 5) | Szamotulski ..... | 1092,6 | „ | „ | 19) | Jarociński ..... | 720,5 | „ | „ | 5) | Czarnkowski .... | 803,2 | „ | „ | |||
| 6) | Międzychodzki .... | 642,1 | „ | „ | 20) | Koźmiński ..... | 452,8 | „ | „ | 6) | Wieleński ..... | 760,9 | „ | „ | |||
| 7) | Międzyrzecki .... | 1152,5 | „ | „ | 21) | Gostyński ..... | 600,5 | „ | „ | 7) | Wągrowiecki .... | 1037,1 | „ | „ | |||
| 8) | Skwierzyński .... | 650,5 | „ | „ | 22) | Rawicki ...... | 495,4 | „ | „ | 8) | Szubiński ..... | 915,0 | „ | „ | |||
| 9) | Nowotomyski .... | 523,1 | „ | „ | 23) | Krotoszyński .... | 501,4 | „ | „ | 9) | Żniński ...... | 1094,8 | „ | „ | |||
| 10) | Grodziski ...... | 429,3 | „ | „ | 24) | Pleszewski ..... | 480,9 | „ | „ | 10) | Inowrocławski .... | 1038,5 | „ | „ | |||
| 11) | Babimojski ..... | 1036,4 | „ | „ | 25) | Odolanowski .... | 479,2 | „ | „ | 11) | Strzeliński ..... | 614,4 | „ | „ | |||
| 12) | Wschowski ..... | 479,8 | „ | „ | 26) | Ostrowski ..... | 414,7 | „ | „ | 12) | Mogilnicki ..... | 733,5 | „ | „ | |||
| 13) | Śmigielski ..... | 553,6 | „ | „ | 27) | Ostrzeszowski .... | 519,5 | „ | „ | 13) | Gnieźnieński .... | 564,4 | „ | „ | |||
| 14) | Kościański ..... | 607,9 | „ | „ | 28) | Kępiński ...... | 457,8 | „ | „ | 14) | Witkowski ..... | 588,3 | „ | „ | |||
Obecnie istnieje, skutkiem nowego podziału, powiatów 28, a mianowicie:
| 1) Poznański miejski, | 15) Leszczyński, | |
| 2) „ wiejski wschodni, | 16) Śremski, | |
| 3) „ „ zachodni, | 17) Srodzki, | |
| 4) Obornicki, | 18) Wrzesiński, | |
| 5) Szamotulski, | 19) Jarociński, | |
| 6) Międzychodzki, | 20) Koźmiński, | |
| 7) Międzyrzecki, | 21) Gostyński, | |
| 8) Skwierzyński, | 22) Rawicki, | |
| 9) Nowotomyski, | 23) Krotoszyński, | |
| 10) Grodziski, | 24) Pleszewski, | |
| 11) Babimojski, (Wolsztyński) | 25) Odolanowski, | |
| 12) Wschowski, | 26) Ostrowski, | |
| 13) Śmigielski, | 27) Ostrzeszowski, | |
| 14) Kościański, | 28) Kępiński. | |
Przedstawiciel rządu w powiecie, landrat, jest równocześnie głową powiatowej władzy autonomicznej i posiada skutkiem tego bardzo rozległe pełnomocnictwa, z których w Poznańskiem korzysta w celach germanizacyjnych. Pod względem policyjnym powiat w W. Ks. Poznańskiem dzieli się na komisaryaty okręgowe (Distriktkommissarien), obejmujące po kilkanaście gmin, a zależne zupełnie od landrata. (W innych prowincyach państwa pruskiego są to organizacye autonomiczne, posiadające inną nazwę: „Amt“). Najniższymi organami władzy centralnej są dodani komisarzom okręgowym do pomocy i rozdzieleni na gminy, żandarmi.
Zadaniem wszystkich tych organów władzy centralnej jest przestrzeganie ogólnych interesów państwa i przepisów prawa, nadzorowanie i popieranie rządów autonomicznych, pośredniczenie między niemi a rządem państwowym. System samorządu jest w Prusach, z pominięciem ograniczeń, pochodzących głównie ze skojarzenia wykonawczej władzy autonomicznej i centralnej w jednem ręku, przeprowadzony dość konsekwentnie, dotyczy jednak w praktyce właściwie tylko wewnętrznych spraw gospodarczych i komunikacyjnych, obok kościelnych. W sprawach szkolnictwa i policyi, po za miastami, autonomia jest prawie zupełnie fikcyjna, zwłaszcza w Poznańskiem, gdzie wchodzą w grę względy germanizacyjne.
Najniższą formą organizacyi autonomicznej jest gmina w trzech postaciach: jako gmina wiejska, okrąg dworski (dominialny) i gmina miejska. Gmina, jako ciało samorządne, stanowi równocześnie związek ekonomiczny i polityczny, i załatwia swoje sprawy wewnętrzne samodzielnie, za pośrednictwem swoich własnych organów, pod nadzorem władzy państwowej i wyższych władz autonomicznych. Organizacya gmin w swej formie teraźniejszej opiera się na ustawie z r. 1892; ale początki jej sięgają pierwszej połowy wieku XIX. Na czele gminy wiejskiej stoi sołtys (wójt) (po niemiecku Schulze), wybierany na 6 lat przez członków gminy, zatwierdzany przez rząd. W pracach dopomagają mu wybierani również ławnicy (Schöffe), nie mają jednak prawa mieszać się do jego rządów. Do udziału w wyborach jest uprawniony każdy pełnoletni członek gminy, nie pozbawiony sądownie praw obywatelskich i płacący podatek minimalny; nie wszyscy jednak posiadają równe prawa wyborcze. Właściciele gruntu są uprzywilejowani, a mianowicie posiadają 2/3 wszystkich głosów. Okręgi dworskie nie należą zazwyczaj do gminy wiejskiej, mogą jednak być z nią połączone na życzenie właścicieli i za zgodą zarządu gminy. W okręgu samodzielnym właściciel posiada wszystkie prawa i ponosi wszystkie ciężary gminne, podatkowe, szkolne, drogowe i t. d. Wójt lub właściciel okręgu dworskiego posiada władzę policyjną na swojem terytoryum, ale tylko w zastępstwie policyi rządowej (żandarma). Zupełnie konsekwentnie i wszechstronnie jest przeprowadzona zasada autonomiczna w gminach miejskich. Posiadają one wszystkie prawa samorządu, załatwiania swoich spraw wewnętrznych gospodarczych, nakładania podatków, utrzymywania szkół i policyi. Członkowie gminy wybierają według systemu trzyklasowego (plutokratycznego) radę miejską, która mianuje swego przewodniczącego, wybiera burmistrza i członków („radnych“) magistratu. Burmistrz może objąć urząd tylko wtedy, jeżeli zyska zatwierdzenie rządu. Wyboru burmistrzów polskich władza państwowa od niedawnego czasu nie zatwierdza z zasady.
Wyższą organizacyą autonomiczną, a zarazem związkiem gospodarczym i politycznym, jest powiat. Posiada on własną reprezentacyę pod nazwą sejmiku powiatowego, wybieranego przez gminy. Miasta posiadają 1/3—1/2 głosów, reszta dzieli się między gminy wiejskie i właścicieli ziemskich, którzy opłacają 150—450 marek podatku gruntowego i budynkowego. Prezesem sejmiku powiatowego jest landrat. Sejmik wybiera na 6 lat „wydział powiatowy“ (Kreisausschuss), składający się z 6 członków, którym znowu przewodniczy landrat, oraz 2 zastępców landrata, „deputowanych powiatowych“ (Kreisdeputirte). Wydział odgrywa rolę rządu powiatowego; w praktyce jednak rozstrzyga o wszystkiem
landrat lub jego sekretarz (sekretarz powiatowy). Księży i nauczycieli nie wolno wybierać do wydziału powiatowego. Ordynacya powiatowa w W. Ks. Poznańskiem opiera się na ustawie z roku 1889 i zawiera, w porównaniu z innemi, znaczne ograniczenia. Miasta, posiadające więcej niż 25,000 mieszkańców, tworzą lub przynajmniej mają tworzyć własną organizacyę powiatową, co w praktyce znaczy tyle, że są niezależne od sejmików, złożonych z przedstawicieli także gmin wiejskich. Z prawa tego korzystają dotąd w W. Ks. Poznańskiem tylko miasta Poznań i Bydgoszcz. Wydział powiatowy (w powiatach miejskich wydział miejski) jest najniższym sądem administracyjnym. Drugą instancyą tego sądu jest, jak już wspomniano, wydział obwodowy. Obwody regencyjne jednak nie stanowią organizacyi autonomicznej, lecz są tylko okręgami władzy centralnej. W systemie autonomicznym po powiatach następuje zaraz prowincya. Jest ona najwyższym szczeblem w samorządzie komunalnym i posiada prawa korporacyjne. Teraźniejszy ustrój autonomiczny W. Ks. Poznańskiego, jako całość, opiera się na ustawie z r. 1889. Przy reorganizacyi tej zmieniono jednak tylko niektóre szczegóły; w głównych zarysach utrzymał się dawny stan rzeczy. Dawny sejm W. Księstwa miał charakter wybitnie stanowy. Składał się on z 50 członków, wśród których posiadali przewagę przedstawiciele stanu szlacheckiego. Mianowicie zaś należało do sejmu czterech członków wysokiej szlachty, posiadających głos własny, 22 członków stanu rycerskiego, 16 przedstawicieli miast i 8 reprezentantów gmin wiejskich. Posłowie wybieralni, t. j. wszyscy, prócz czterech, posiadających głos własny, byli mianowani na zebraniach powiatowych i na zgromadzeniach miejskich. Wybieralni byli tylko właściciele gruntu, którzy skończyli lat 30. Tak złożony sejm zbierał się w Poznaniu na mocy dekretu królewskiego pod przewodnictwem marszałka, naznaczonego przez króla z pośród członków sejmu, i obradował nad sprawami, przedstawionemi przez rząd, oraz posiadał prawo podawania petycyi. Ustawa z r. 1889 nie zmieniła zasadniczo składu reprezentacyi prowincyonalnej ani sposobu wyborów. Ograniczyła tylko przewagę wielkiej własności ziemskiej. Natomiast rozszerzyła bardzo znacznie prawa tego ciała autonomicznego. Posłowie są wybierani na sejmikach powiatowych pod przewodnictwem landrata, a w powiatach miejskich przez radę miejską wraz z magistratem. Król zwołuje sejm i oznacza termin sesyi. Reprezentuje go wobec sejmu z urzędu prezes naczelny, uprawniony do zabierania głosu każdej chwili. Sejm mianuje swego marszałka i obraduje pod jego przewodnictwem, układa budżet, rozstrzyga o użyciu dopłat z kasy państwowej i własnych dochodów prowincyi, jest uprawniony do uchwalania podatków i pożyczek za zezwoleniem ministeryum spraw wewnętrznych, do przedstawiania swych wniosków i skarg rządowi. Przedewszystkiem zaś wybiera organy, powołane do załatwiania wszystkich spraw wewnętrznych prowincyi stosownie do postanowień sejmu i ogólnych przepisów prawa, mianowicie zaś: 1) wydział prowincyonalny, 2) starostę krajowego, 3) członków rady prowincyonalnej i 4) wydziały obwodowe. 1) Wydział prowincyonalny W. Ks. Poznańskiego (Provincialauschuss) składa się z prezesa, 8 członków i tyluż zastępców, oraz starosty krajowego. Zadaniem jego jest przygotowywanie wniosków, które mają być przedstawione sejmowi, przeprowadzanie uchwał sejmu, mianowanie urzędników autonomicznych prowincyonalnych, prowadzenie całego gospodarstwa autonomicznego, wydawanie opinii o sprawach, przedstawianych przez ministeryum zarządowi prowincyi. 2) Starosta krajowy (Landesdirektor) jest najwyższym urzędnikiem wykonawczym wydziały prowincyonalnego. Jest on wybierany przez sejm i musi
być zatwierdzony przez króla. Reprezentuje on wydział na zewnątrz, kieruje biurem wydziału, wykonywa jego postanowienia i może korzystać przytem z pośrednictwa i pomocy autonomicznych władz powiatowych i gminnych, ale nie jest uprawniony do udzielania im rozkazów. Wydział prowincyonalny i starosta krajowy są zupełnie niezależni od przedstawiciela władzy centralnej, naczelnego prezesa, ale oczywiście muszą porozumiewać się z nim. 3) Rada prowincyonalna (Provincialrath) jest organizacyą mieszaną. Składa się ona z naczelnego prezesa, dwóch mianowanych przez króla (ministeryum) radców regencyjnych i 5 członków, wybranych przez sejm, oraz tyluż zastępców. Posiada ona głównie pełnomocnictwa polityczne i policyjne, może udzielać pozwolenia na wydanie osobnych rozporządzeń policyjnych dla pojedyńczych części lub całej prowincyi, rozstrzyga w sprawach organizacyi policyjnej, a wogólności jest organem doradczym naczelnego prezesa. 4) Wydziały obwodowe (Bezirksausschuss) istnieją w każdym obwodzie regencyjnym (a więc w Poznaniu i Bydgoszczy), są organami przybocznemi prezesów regencyjnych, a składają się tak samo, jak rada prowincyonalna, z urzędników, mianowanych przez rząd, i członków, wybranych przez sejm prowincyonalny.
Ogółem więc podwójna i uzupełniająca się nawzajem administracya centralistyczna i autonomiczna W. Ks. Poznańskiego przedstawia się jak następuje:
| Władza rządowa. | Władza mieszana. | Władza autonomiczna. | |
| Prowincya: | Prezes naczelny. | Sejm prowincyonalny. Wydział prowinc. Starosta krajowy. | |
| Rada prowincyonalna. | |||
| Obwód reg.: | Prezes regenc. | ||
| Wydział obwodowy. | |||
| Powiat.: | Landrat. Komisarz obwodowy (3—8) na 1 powiat; tylko policya). |
Wydział powiat. |
Sejmik powiatowy. (w powiatach miejskich rada miejska, magistrat, burmistrz, wydział miejski). |
| Gmina: | Żandarm. (1 na kilka gmin; tylko policya). |
Sołtys. (w miastach: rada miejska, magistrat, burmistrz). |
Pod względem sądowym W. Ks. Poznańskie, wraz z powiatem Wałeckim (Deutschkrone), który niegdyś należał do województwa Poznańskiego, stanowi własny okrąg sądu nadziemiańskego (Oberlandesgericht). Okrąg ten dzieli się (z wyłączeniem powiatu wałeckiego) na siedem okręgów sądu ziemiańskiego (Landgericht). Trybunały ziemiańskie znajdują się: 1) w Poznaniu, 2) Ostrowie, 3) Lesznie, 4) Międzyrzeczu, 5) Bydgoszczy, 6) Pile, 7) Gnieźnie. Do każdego sądu ziemiańskiego należy kilka sądów okręgowych (Amtsgericht). Jest ich w W. Ks. Poznańskiem ogółem 57. Siedzibą sądów okręgowych są wszystkie miasta powiatowe, z wyjątkiem Babimostu. Oprócz tego zaś znajdują się sądy okręgowe w miastach następujących: w Rogoźnie, Wronkach, Zbąszynie, Trzcielu, Pniewach, Kargowie, Wolsztynie (zamiast sądu w Babimoście), Jutrosinie, Bojanowie, Trzciance, Margoninie, Łobżenicy, Pile, Nakle, Koronowie, Łabiszynie, Kcyni, Trzemesznie i Pobiedziskach. Sąd okręgowy jest najniższą instancyą dla spraw cywilnych (objekt
poniżej 300 mk.), dla spraw służbowych, komunikacyjnych, handlowych, organem dla spraw sądownictwa dobrowolnego i organem przygotowawczem w niektórych procesach karnych (śledztwo i t. d.). Pod przewodnictwem sędziego okręgowego odbywają się sądy ławników dla drobnych spraw cywilnych i karnych. Sąd ziemiański jest najniższym sądem kolegialnym, składa się z dwóch izb, dla spraw ważniejszych cywilnych i karnych. Jest drugą instancya w sprawach należących do kompetencyi sądów okręgowych. W miejscowościach, które posiadają sąd ziemiański, zbierają się peryodycznie pod przewodnictwem sędziego, mianowanego przez prezesa sądu nadziemiańskiego, sądy przysięgłych dla spraw kryminalnych. Sąd nadziemiański jest trzecią, względnie drugą instancyą dla spraw, należących do kompetencyi sądów okręgowych, względnie ziemiańskich. Od wyroku sądu nadziemiańskiego w drugiej instancyi można odwołać się do sądu nadziemiańskiego w Berlinie (Kammergericht) we wszystkich sprawach, opartych na prawie pruskiem (Landrecht). We wszystkich innych sprawach rozstrzyga w ostatniej instancyi trybunał Rzeszy w Lipsku. Od wyroku sądów przysięgłych można odwołać się w trzeciej instancyi tylko do trybunału w Lipsku.
Pod względem wojskowym W. Ks. Poznańskie nie stanowi odrębnej całości. Rząd pruski nie wykonał zobowiązań, przyjętych na kongresie wiedeńskim, lecz po krótkim okresie przejściowym włączył wojska poznańskie do armii pruskiej. Później, gdy germanizacya stała się systemem, przeniesiono powołanych do spełnienia powinności wojskowej poza obręb kraju, do pułków załogujących w okolicach czysto niemieckich, i pomieszano w ten sposób z żołnierzami niemieckimi, że Polacy nigdzie nie stanowią większości w batalionach. W kraju pozostaje tylko maleńka część (około 5%) rekrutów. Resztę stanowią Niemcy z innych prowincyi. Zaprowadzono ten system nietylko ze względów militarnych, ale i politycznych. Z jednej strony żołnierze polscy mają nauczyć się po niemiecku, nietylko mówić, ale i czuć i myśleć. Po drugie zaś wiadomo z doświadczenia, że część żołnierzy po odbyciu służby wojskowej osiedla się w miejscu garnizonowem lub okolicy. Pragnie z tego korzystać władza, aby powstrzymać pewien procent Polaków od powrotu w strony rodzinne, a przyspieszyć proces germanizacyi W. Księstwa przez osiedlanie się tam wysłużonych żołnierzy niemieckich. W rzeczywistości jednak skutki tego systemu nie są wielkie, bo po opuszczeniu szeregów, Polacy powracają z wcale nie licznemi wyjątkami do W. Księstwa, Niemcy zaś do okolic, z których pochodzą. Z Polaków, wysyłanych w głąb Niemiec, niemczą się tylko ci, którzy służą na awans (podoficerowie), a z Niemców, pełniących służbę w Poznańskiem, również tylko część podoficerów, po wysłużeniu swych lat 9-u lub 12-tu, pozostaje w tym kraju, przeważnie na nizkich stanowiskach urzędowych (żandarmi, niżsi urzędnicy celni, kolejowi i sądowi). Wojska, stojące załogą w W. Ks. Poznańskiem, należą do II i V korpusu armii, a mianowicie tworzą 4 i 10 dywizyę. Dywizya 4-ta jest rozmieszczona w miastach obwodu regencyjnego Bydgoskiego, 10-ta w obwodzie reg. Poznańskim. Około czwarta część wszystkich tych wojsk znajduje się w Poznaniu, który jest najsilniejszą fortecą nad granicą wschodnią.
Udział w sejmie pruskim i parlamencie niemieckim. Jako część Królestwa Pruskiego i Cesarstwa Niemieckiego, W. Ks. Poznańskie
(Z albumu Nap. Ordy).
wysyła odpowiednią liczbę posłów do ciał prawodawczych królestwa i cesarstwa. W Prusach istnieje dwuizbowy system reprezentacyjny, który jednak nie zapewnia wielkich praw ludności. Konstytucya pruska, nadana przez króla Fryderyka Wilhelma IV, w r. 1850, zapewniła przewagę w ciałach prawodawczych stanom posiadającym, zachowując bardzo rozległe prerogatywy koronie. Sejm królestwa składa się z dwóch izb: izby niższej, czyli poselskiej (Abgeordnetenhaus) i wyższej, czyli izby panów (Herrenhaus). Izbę poselską tworzą przedstawiciele ludu, wybierani według systemu trzyklasowego (plutokratycznego) w taki sposób, że ogromna większość ludu posiada tylko 1/3 wszystkich głosów, a rozstrzygają stany posiadające. Nadto wybory odbywają się jawnie, przez co swoboda głosowania właśnie dla wyborców niezamożnych i niesamodzielnych jest bardzo ograniczona. Wyborcy nie oddają swych głosów bezpośrednio na kandydata poselskiego, lecz wybierają małemi grupami mężów zaufania (jednego na 250 dusz) i ci dopiero wybierają posła. Uprawniony do głosowania jest każdy obywatel, który ukończył rok 24 życia, mieszka od 6 miesięcy w danym okręgu wyborczym, nie jest pozbawiony sądownie praw obywatelskich i nie pobiera jałmużny z funduszów gminy. Prawo wybieralności przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 30 rok życia. Wybory odbywają się na lat 5. W. Ks. Poznańskie wysyła do izby poselskiej 29 członków (ogólna liczba 433). Wybory odbywają się okręgami, które składają się zwykle z kilku powiatów. Izba panów (Herrenhaus) przypomina swym składem bardzo dawną organizacyę stanową. Składa się ona z pełnoletnich członków domu królewskiego, głowy książęcego domu Hohenzollernów, 103 przedstawicieli starych rodów, które posiadają mandat dziedziczny, 4 piastunów urzędów koronnych przy dworze królewskim, 45 członków powołanych przez króla i 170 mianowanych na skutek przedstawienia przez odpowiednie instytucye lub grupy ludności. Z tych 170 członków przedstawiają królowi: trzech trzy „kapituły“ protestanckie, 9 senaty uniwersytetów, 8 prowincyonalne związki hrabiów, 48 miasta, które uzyskały ten przywilej, 90 związki starej wielkiej własności ziemskiej. W. Ks. Poznańskie jest reprezentowane w izbie panów przez 19 członków, w części dziedzicznych, w części mianowanych przez króla bezpośrednio, w części wybieranych przez związek hrabiów, związki starej wielkiej własności ziemskiej i miasta. Konstytucya Cesarstwa Niemieckiego opiera się na zasadzie demokratycznej. Izba poselska, zwana parlamentem (Reichstag), składa się z 397 członków, wybieranych bezpośrednio w głosowaniu tajnem (kartkami) co 5 lat przez wszystkich obywateli pełnoletnich, którzy nie są pozbawieni wyrokiem sądowym praw obywatelskich, bez różnicy stanowiska i majątku. Okręgi wyborcze obejmowały pierwotnie po 100,000 dusz; ponieważ jednak od czasu zaprowadzenia konstytucyi liczba ludności wzrosła nierównomiernie w różnych częściach państwa, obecnie okręgi nie są równe, i stosunki przesunęły się na niekorzyść okręgów silnie zaludnionych (wielkich miast i okręgów przemysłowo-górniczych). Wychodzi na tem dobrze między innemi W. Ks. Poznańskie, którego ludność powiększyła się stosunkowo nieznacznie. Wysyła ono do parlamentu 15 posłów, wybieranych w okręgach, z których każdy składa się z kilku powiatów. Miejsce izby wyższej w Ces.
(Z albumu Nap. Ordy).
Niemieckiem zajmuje rada związkowa (Bundesrath), składająca się z pełnomocników, mianowanych przez rządy pojedyńczych państw związkowych. Ludność, a więc i ludność W. Ks. Poznańskiego, nie jest reprezentowana w tem zgromadzeniu. Przedstawiciele jej o tyle więc tylko mogą oddziaływać na rozwój stosunków politycznych i prawodawstwa, o ile rada związkowa zatwierdza uchwały parlamentu. Z drugiej jednak strony rząd cesarski nie może uczynić żadnego kroku, na który nie uzyska zezwolenia parlamentu. W takich warunkach, wobec istnienia licznych stronnictw w parlamencie, mała grupa posłów polskich może niekiedy przechylić zwycięstwo na jedną lub drugą stronę i nabrać chwilowo wielkiego znaczenia politycznego, jak np. w początkach panowania ces. Wilhelma II, pod rządami Caprivi’ego. Natomiast w sejmie pruskim, w którym, dzięki plutokratycznemu systemowi wyborów, szlachta niemiecka i sprzymierzeni z nią przedstawiciele wielkiego przemysłu (narodowcy liberalni) stanowią zwartą większość, głosy posłów polskich wyjątkowo tylko mogą zaważyć na szali.
