Strona:Zielinski Historia Polski-Poslowie.djvu/008

zbadania rozwoju stosunków polsko-radzieckich u progu dwudziestolecia i właściwej ich oceny. Dotyczyło to zwłaszcza roli i znaczenia rewolucji rosyjskich 1917 r. dla odzyskania niepodległości przez Polskę, genezy i charakteru wojny polsko-radzieckiej 1919-1920, stosunku Polski do „białej" Rosji, miejsca Polski w montowanym przez mocarstwa imperialistyczne antyradzieckim tzw. kordonie sanitarnym, polskich planów „federacyjnych" i „inkorporacyjnych" itp. Sprawy te, w literaturze międzywojennej często w ogóle pomijane lub zniekształcane, wymagały nie tylko innego potraktowania i sposobu ujmowania, ale w nie mniejszym stopniu nowych, źródłowych opracowań. Wspomniane już wielotomowe wydawnictwo źródłowe Dokumenty i materiały... samą swą objętością świadczyło o rozmiarach zadłużeń historiograficznych na tym polu. Jednocześnie celowe przemilczanie przed wojną znaczenia i wpływu rewolucji rosyjskich na powstanie niepodległej Polski sprzyjało niekiedy — niejako na zasadzie prawa ruchu wahadła — do ich eksponowania jako niemal wyłącznego czynnika i źródła niepodległości Polski. Jednakże monokauzalizm pozostawał w sprzeczności z metodologią naukową i musiał z czasem ustąpić pola poglądom bardziej wyważonym. Doniosłą wagę przemian rewolucyjnych w Rosji 1917 r. uwypukliły silnie, ale jednocześnie z należytym uwzględnieniem innych czynników — przede wszystkim dążeń i walki samego narodu polskiego — najbardziej reprezentatywne dzieła polskiej historiografii powojennej, jak m.in. zbiorowa praca czołowych historyków polskich Rewolucja Październikowa a Polska pod red. T. Cieślaka i L. Grosfelda, Warszawa 1967, czy cytowana już praca J. Pajewskiego Odbudowa państwa polskiego. Nawiązując do licznych opinii historyków na ten temat, Pajewski ujmuje zagadnienie, jak gdyby w wielkim syntetycznym skrócie, w słowach: „Zasadniczą przyczyną odzyskania niepodległości była postawa narodu polskiego, była jego wola przetrwania katastrofy niewoli, była jego wola odzyskania niepodległości. Chwilę dziejową, w której wyzwolenie się dokonało, wyznaczyła sytuacja międzynarodowa". Nawiasem mówiąc, podjęcie tej tematyki stanowiło nowe i ważne ogniwo zapoczątkowanej jeszcze przed wojną i kontynuowanej także po wojnie dyskusji wokół problemu szerszego i ogólniejszego, mianowicie roli czynników zewnętrznych i wewnętrznych oraz ich współzależności jako przesłanek odzyskania niepodległości. Jak się wydaje, w ostatnich latach historiografia polska skłania się ku silniejszemu eksponowaniu roli czynników wewnętrznych. Jest to zarazem przyczynek do innej ważnej dyskusji metodologicznej: znaczenia przesłanek obiektywnych i subiektywnych w kształtowaniu procesów historycznych, m.in. tego rodzaju, jak wzmiankowane już polemiki wokół walki o charakter ustrojowy państwa polskiego i jej wyników w latach 1918- 1919 czy przyczyn klęski wrześniowej.
 Inne ważne pytanie, które stawało przed badaczami tego okresu dziejów II Rzeczypospolitej, dotyczyło walki o jej kształt terytorialny, w tym wypadku od wschodu. Polegało na tym, czy i w jakiej mierze polityka wschodnia ówczesnej Polski (a właściwie Piłsudskiego) była następstwem gry sił i interesów wielkich mocarstw imperialistycznych, posługujących się Polską jako swym narzędziem polityczno-wojskowym przeciwko nowej Rosji, w jakiej zaś mierze wynikała z własnych inicjatyw i koncepcji rządów Polski. Inaczej mówiąc — w jakiej mierze była ona podmiotem, a w jakiej przedmiotem politycznych i wojskowych dzia-