Strona:Stanisław Piekarski - Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów.pdf/441

około r. 1470, założona przez żyda (karaima) Zacharjasza, którego pierwszymi zwolennikami byli dwaj popi. Od r. 1504 prześladowani przez Iwana Groźnego, wyginęli lub przenieśli się do Polski i na Litwę, gdzie przetrwali do XIX w. Z polecenia Mikołaja I wysiedlono ich do Anapu nad morzem Czamem, potem pod Elizawetpol, wreszcie osiedli w kraju zakaukaskim wraz z mołokanami (ob. Rosyjskie sekty).

 Żydowska religja, religja Starego Testamentu, jedna z trzech wielkich religij monoteistycznych, której pojęcie jedynego Boga jest, wedle niektórych zapatrywań, pierwszą ideą monoteistyczną w dziejach ludzkości. Teorja, zwana ewolucyjną, głoszona przez Wellhausena i jego szkołę (Jul. Wellhausen: Prolegomena zur Geschichte Israels, Berlin, 1878 — 1886) uważa religję żydowską jako wytwór rozwoju z początków politeistycznych i głosi, że monoteizm rozwinął się u żydów dopiero w VIII wieku przed Chr. a więc na 5 — 7 wieków po Mojżeszu. Teorja przeciwna nie zaprzecza ewolucyjności w religji żydów, lecz zarzuca, że etapy tego rozwoju, przyjęte przez Wellhausena i jego szkołę są sztucznym produktem zgóry powziętych koncepcyj filozoficznych (ob. Ed. König: Geschichte der Alttestamentlichen Religion 1912).
 Historja religji Starego Testamentu dzieli się na cztery okreisy: 1) okres patrjarchów, 2) okres mozaiczny (od Mojżesza do wystąpienia pierwszych proroków Amosa i Ozeasza), 3) okres profetyczny (prorocki) od wystąpienia proroków Amosa i Ozeasza do niewoli babilońskiej i 4) okres po powrocie z niewoli babilońskiej aż do przyjścia Chrystusa.
 1. Szkoła krytyczna historyków religji zarzuca, że obraz epoki patrjarchów jest przedstwiony w biblji tendencyjnie przez znacznie późniejszych autorów, którym zależało na tem, aby otoczyć patrjarchów Izraela nimbem czcicieli jedynego, prawdziwego Boga. Wedle tej szkoły, religja patrjarchów nie była monoteizmem lecz tylko monolatrją, uznawaniem Jahwe za najpotężniejszego z bogów, przewodnika i opiekuna potomków Abrahama. Dopiero po wejściu do ziemi chananejskiej (Kanaan) religja ta miała się zmienić w kierunku monoteistycznym: Jahwe zwyciężył Baala i Astarte. Stał się Bogiem jedynym narodu izraelskiego, ale nie był jeszcze ani Bogiem jedynym na świecie, ani Bogiem etycznym, którym stał się dopiero w okresie prorockim. Wedle tej teorji, zakon mojżeszowy został w swych zasadniczych częściach skodyfikowany dopiero w okresie prorockim, przyczem Mojżeszowi przypisano dzieło, stworzone przez praktykę i oparte na tradycji. Teorja powyższa odbiega, oczywiście, od przedstawiania rzeczy w biblji, a można jej również zarzucić, że została skonstruowana na podstawie aprjorystycznych mniemań. Jest wprawdzie dowiedzione, że tekst ksiąg Starego Testamentu przechodził długie koleje i został ustalony dopiero w okresie po powrocie żydów z niewoli babilońskiej, ale te same badania tekstów biblijnych wykazały również, że rozwój historyczny religji Izraela został w nich przedstawiony wiarogodnie. Wedle opowiadania pierwszej księgi mojżeszowej, religja patrjarchów jest religją, objawioną bezpośrednio przez Boga praojcom narodu żydowskiego Abrahamowi, Izaakowi i Jakóbowi. Z opowiadania tego jednak nie wynika, aby monoteizm począł istnieć dopiero od czasów Abrahama. Przeciwnie, Stary Testament zawiera wiele dowodów, że jego autorowie uważali wiarę w jedynego Boga za dziedzictwo, powstałe u kolebki ludzkości, oraz że wiara ta w pokoleniu, które wydało Abrahama, była przyćmiona, a posłannictwem jego było odnowić ją i ustalić. Teksty księgi Genesis wskazują, że patrjarchowie czcili Jahwe nie tylko jako Boga potomków Abrahama, ale jako pana i władcę wszystkich ludzi także poza narodem wybranym. Jahwe przyjmuje ofiarę Melchizedecha, karze miaista Sodomę i Gomorrę i zapowiada Abrahamowi, że w nim i przez niego będą błogosławione wszystkie narody ziemi (Gen. XII.3, XVIII.18, XXI.18). Religja patrjarchów jest religją prawa etycznego. Bóg patrjarchów zawiera z nimi przymierze, ale żąda bezwzględ-