Strona:Stanisław Piekarski - Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów.pdf/141

złota w Chili i w Meksyku rozpowszechniona jest wiara w gnomy męskie i żeńskie, zwane gnomidami.

 Gnostycyzm, pierwsza herezja w chrześcijaństwie, rozwinięta w szeregu systemów religijnych, powstałych pod wpływem kosmologji i mitów wschodnich (perskich, babilońskich, syryjskich i egipskich) oraz filozofji greckiej, której nieumiejętne przystosowywanie do nauki chrześcijańskiej wytworzyło szereg błędnych systemów filozoficzno-religijnych, objętych nazwę gnostycyzmu. Wspólną ich cechę jest przeciwstawianie wiary (pistis) naukowemu jej poznaniu (gnosis) i przypisywanie temu poznaniu wyższości nad wiarę; stąd nazwa gnostyków.
 Główne zasady gnostycyzmu są: 1) tak zwany dualizm wschodni, czyli przeciwstawianie idei Boga, jako istoty pierwotnej, bezimiennej i niezbadanej, — materji, jako pierwiastka również odwiecznego, bezwzględnie złego, wrogiego Bogu. Gnostycyzm odróżnia bóstwo od „twórcy świata“, demiurga, którego oddziela od bóstwa cały szereg istot pośrednich, emanacyj bóstwa, zwanych Eonami, któremi są: Myśl, Słowo, Życie, Mądrość, Sprawiedliwość, Siła i t. p. Ogół tych eonów stanowi pełnię życia bożego (pleroma), królestwa światłości i dobra, w przeciwstawieniu do chaosu materji, królestwa ciemności i zła.
 2) Z tego absolutnego przeciwieństwa między duchem i materję, pojmowanę jako pierwiastek zła, wynikało u gnostyków odrzucanie wiary w rzeczywiste człowieczeństwo Chrystusa, któremu przypisywano ciało pozorne (ob. Dokeci) i zaprzeczanie dogmatowi o ciał zmartwychwstaniu.
 3) Etykę gnostyków cechowała skrajność: albo przesadzony, zwyrodniały ascetyzm, albo zupełna luźność obyczajów i t. zw. antynomizm, czyli odrzucanie wszelkich praw moralnych.
 4) Fałszywe tłumaczenie Pisma św. i powoływanie się na rzekomą, tajną tradycję kościelną utorowało u gnostyków drogę panującemu w świecie pogańskim arystokratyzmowi religji i filozofji, dzielącemu naukę na ezoteryczną, przeznaczoną tylko dla wybranych, i egzoteryczną, przeznaczoną dla pospólstwa.
 Jako początek herezji gnostyckiej i praojca wszelkich herezyj uważają Ojcowie Kościoła Szymona Maga („Czarnoksiężnika“), żyjącego za czasów apostolskich, który dał się ochrzcić, chcąc posiąść moc czynienia cudów i usiłował ją kupić od śś. Piotra i Pawła. Głosił nauki gnostyczne na obszarze ówczesnego państwa rzymskiego, a jego zwolennicy zwali się symonjanami lub helenjanami.
 Odrębne sekty gnostyckie, żydowsko-chrześcijańskie, stanowili za czasów apostolskich nikolaici w Efezie, Pergamum i innych miastach Azji Mniejszej, odznaczający się wyuzdanym antynomizmem, ebionici i elkazaici. Przedstawicielem gnostycyzmu syryjskiego był Justyn, wedle którego istnieją trzy pierwiastki wszechrzeczy: dwa męskie, Agathos i Elohim, i jeden żeński, Edema, czyli matka ziemia. Wyraźny dualizm wschodni cechuje cały szereg sekt ofickich. Ofici („bracia wężowi“) czyli naaseńczycy, których nazwa pochodzi od węża, odgrywającego w ich systemie religijnym główną rolę, dzielę się na kilka sekt, jak setjanie, upatrujący w Secie swego praojca, kainici, którzy czcili Kaina i wszystkich potępionych w Starym Testamencie, a Judasza z Karjotu uważali za jedynego prawdziwego apostoła, peryci (peraci, peretycy), uznający istnienie trzech bogów, barbeljoci, zwani tak od Barbelo, czyli „matki żyjących“, zwolennicy Monoimosa, Araba, który połączył doktrynę oficką z pitagorejską nauką liczb i hołdował astrologji, i archontycy w Palestynie i Armenji, wierzący w istnienie siedmiu niebios, z których każde miało swojego księcia (archonta) z otaczającymi go aniołami.
 Gnostykami helleńsko-aleksandryjskimi są: Bazylides i jego sekta bazylidjanie, która trwała do V wieku i Walentyn z Aleksandrji, który szerzył swe nauki w latach 140 do 161 po nar. Chr. w Egipcie, Azji i Rzymie. Zwolennicy jego, walentynjanie, dzielili się na szkołę włoską, do której należą Ptolomeusz (150 — 175) i Herakleon (170 — 200), i szkołę