wiedniemi drogami. Pomimo to, a może nawet dlatego właśnie, katolicyzm nie przestaje być najistotniejszą treścią ich dusz:
„Poddajemy się jedynej prawdzie i duchowi Kościoła właśnie dlatego, że wolni szatanowi nawet służyć możemy“ (Słowacki, t. X, str. 164).
∗ ∗
∗ |
Ściśle się łączy z katolicyzmem i poniekąd zeń wypływa następny trzeci składowy czynnik mesjanizmu: próby filozofji spirytualistycznej, chrześcijańskiej. Mesjaniści uświadamiają sobie konieczność oparcia naszych norm postępowania na głębiej uzasadnionych podstawach filozoficznych, które starają się wznosić w duchu konsekwentnego spirytualizmu, wychodząc z założenia, iż „wszystko przez ducha i dla ducha stworzone jest, a nic dla cielesnego celu nie istnieje“, co sformułował tak przedewszystkiem Cieszkowski w r. 1838, a potem Towiański, Krasiński i Słowacki.
Dopiero na tle spirytualizmu w związku z ideą bezwzględnej wolności Boga otrzymuje filozoficzne uzasadnienie względna wolność człowieka. Istotą bowiem ducha jest zdolność działania.
Spirytualizm nie rychło przybrał szatę filozoficznej koncepcji, przedtem istniejąc w dziedzinie moralności w nauce Sokratesa i stoików. Dopiero chrześcijaństwo dało bodziec do rozwoju spirytualistycznego poglądu na świat. W filozofji św. Augustyna i św. Tomasza znajdujemy ziarna spirytualizmu, acz to był tylko szkic, wielce niedokładny, metafizyki chrześcijańskiej. Nie trzeba sądzić, aby ten szkic był dostatecznym i ostatecznym wyrazem pierwiastków filozoficznych, zawartych w Ewangeljach. Przypuszczać tak — byłby to błąd nie do darowania, zarówno faktyczny, jak i psychologiczny. Filozofja przez wieki całe i dopiero na gruncie tysiąca prac przygotowawczych może rozwinąć metafizykę chrześcijańską, zawartą in nuce w religji Objawionej. Idea pewna, jako prawda religijna, jawi się odrazu cała, jednak jej uzasadnienie rozumowe w filozofji musi się rozwijać i postępować, równolegle do wrastania owych prawd religijnych w życie. Religja jest niezmienna i wieczna, filozofja każda — więc i tomizm — ułomna i czasowa.
W czasach nowszych Kartezjusz i Leibniz rozwijali w dalszym ciągu filozofję spirytualistyczną, w wieku zaś XIX-ym filozofja ta znajduje długi szereg wyobrazicieli we Francji (Maine de Biran, Rénouvier, Sécretan, Naville, Boutroux, Bergson) i w Polsce (Wroński, Trentowski, Libelt, Cieszkowski, Lutosławski). Rozpoczęte w dzisiejszych czasach badania nad fatalnie zapoznaną fi-
