Strona:Roman Plenkiewicz-Kształcenie Młodzieży.djvu/019

wno w dziedzinie materyi, jak i w dziedzinie ducha Przyczyny, powoduje skutki, mogą być raz proste i wyraźne, drugi raz zawiłe i niewyraźne, raz zewnętrzne i bezwiedne, drugi raz wewnętrzne i świadome, ale zawsze są; i nie ma skutków bez przyczyn, zarówno w świecie zjawisk duchowych i społecznych, jak organicznych i przyrodniczych. Raz znamy te przyczyny, drugi raz nie znamy ich, albo też znamy tylko w części; ale gdybyśmy je znali w całości, moglibyśmy przewidzieć czyny ludzkie tak samo, jak przewidujemy zaćmienie słońca.
 Oto co znaczy determinizm. Wola ludzka, w ten lub inny sposób wychowana i wyrobiona, jest w nim jednym z czynników deterministycznych, ważniejszym częstokroć, niż wpływy zewnętrzne lub warunki fizyczne. Istnieją wprawdzie teoretycy, którzy, wbrew oczywistości, wolną wolę znoszą lub przynajmniej czynią bezwzględnie od wpływów zewnętrznych zależną, ale są to fantazye metafizyczne, za które ścisła psychologia nie może być odpowiedzialną.
 To zaś, co szan. autor mówi a afektach, niszczących wpływ zasad moralnych, to nie ma stanowczego związku z ogólną teoryą determinizmu, jest bowiem tylko specyalnym wypadkiem psychicznym, w którym afekt bierze górę nad zasadą. Dla teoryi zaś determinizmu jest rzeczą obojętną, co bierze górę: afekt, czy zasada. Zarówno bowiem przewaga afektu nad zasadą, jak i przewaga zasady nad afektem, w innym