Podobnież, pragnąc objąć całość przemian historycznych, należy przedewszystkiém przyjrzéć się duszy ludzkiej wogóle, jej dwom lub trzem władzom zasadniczym i w tém skróceniu dostrzedz główne kształty, które dusza ludzka przybrać może. Zresztą, ten idealny obraz, w geometryi zarówno jak w psychologii, niejest bardzo złożonym, i dość prędko spostrzegamy kresy, które ograniczają cywilizacyę, zarówno jak kryształy. Bo u samego punktu początkowego co znajduje się w człowieku? Obrazy, czyli wyobrażenia przedmiotów, właściwie to, co po chwili spoglądania na drzewo, zwierzę, jakąkolwiek rzecz dostępną zmysłom, wewnętrznie unosi się przed człowiekiem, trwa czas jakiś, znika, powraca. Jest to pierwszy materyał, który następnie rozwija się dwojako: w sposób spekulatywny, albo w sposób praktyczny, zależnie od tego czy wyobrażenia prowadzą ku pojęciu ogólnemu, czy ku postanowieniu czynnemu. W tém zawiera się cały człowiek w skróceniu; na téj ciasnéj przestrzeni, bądź w łonie materyału pierwotnego, bądź na dwojakiéj drodze pierwotnego rozwoju tego materyału, skupiają się różnice zachodzące pomiędzy ludźmi. Drobne w swoich pierwiastkach, czynniki te są ogromnemi w swojéj massie i najlżejsze zaburzenie pośród nich zaszłe sprowadza zaburzenie olbrzymie pośród wytworów. Wszystkie czynności i cały bieg maszyny ludzkiéj kształtują się i przekształcają według tego, czy wewnętrzne wyobrażenia przedmiotów zewnętrznych są jasne i jakby wykrojone z jednéj sztuki, czy téż mętne i źle odgraniczone; czy zawierają w sobie szczupłą czy téż znaczną ilość cech przedmiotowi każdemu właściwych; czy są gwałtowne i połączone z uniesieniami, czy téż spokojne i otoczone ciszą. Podobnież cały rozwój rzeczy ludzkich staje się rozmaitym, według rozmaitych odmian zachodzących w rozwoju wyobrażeń. Jeżeli pojęcie ogólne, do którego doprowadzają wyobrażenia, jest tylko suchą zapiską, jak się to dzieje u Chińczyków, wtedy język staje się rodzajem algebry, religia i poezya karłowacieją, filozofia sprowadza się do moralnego i praktycznego rozsądku, nauka do zbioru przepisów, klassyfikacyi, utylitarnej mnemotechniki, cała umysłowość przybiera kierunek pozytywistyczny. Jeżeli, przeciwnie, pojęcie ogólne, do którego doprowadzają wyobrażenia, jest tworem poetycznym i plastycznym, symbolem pełnym życia, jak to widzimy u plemion aryjskich, język staje się rodzajem epopei barwnéj i wycieniowanéj, w której każdy wyraz posiada swoją osobowość, poezya i religia przybierają rozmiary wspaniałe i niewyczerpane, metafizyka rozwija się szeroko i subtelnie; bez troski o zastosowanie praktyczne, cała umysłowość, pomimo nieuchronnych zboczeń i omdleń, przenika się miłością piękna i wzniosłości, rodzi wzory idealne, które przez swoją szlachetność i harmonijność zgromadzają dokoła siebie wszystkie tkliwości i zapały Rodu Ludzkiego. Jeżeli, następnie, pojęcie ogólne, do którego dopro-
