Weltreich, Weltkultur, Weltreligion[1]. Patrząc z wyżyny monarchii Alexandra Wielkiego lub cezaryzmu Augusta, widzą rzekomo drobne Ateny w porównaniu z istotnie gigantycznymi rozmiarami mocarstwa macedońskiego lub rzymskiego imperium. Niejednokrotnie Wilamowitz z podziwem mówi o „attisches Reich“, wszelako polityka demokratyczna Peryklesa nie była po jego myśli i chęci, bo taż polityka przyprawiła Helladę o zgubę. A dlaczego? ponieważ Peryklesowi nigdy nie przyszło do głowy „Athen in das Reich oder in Hellas aufgehn zu lassen“. Demokracya ateńska, jak ją Perykles wykończył, była tworem za delikatnym dla ludzi, zaklętym i powołanym do życia przez czarodzieja wielkiego na jedno mgnienie oka, do której to złudy Wilamowitz za Faustem woła: „Verweile doch, du bist so schön!“[2]. A jednak czasy owe nie były pięknem tylko zjawiskiem i marną, przemijającą ułudą, były rzeczywistością; powróci ona, gdy tacy ludzie, jak Wilamowitz, zamiast zachwycać się epokami macedońskiej czy rzymskiej tyranii, będą woleli z Faustem „auf freiem Grund mit freiem Volke stehn“. Takim wolnym narodem był lud ateński, lecz jego logika demokratyczna, równość praw i zasada większości nie przypadają do śmigi Wilamowitza[3]. Tegoż uniwersalizm helleński jest obcy indywidualizmowi specyalnie ateńskiemu, dlatego badacz ten rozmyślnie przenosi bardziej wszechgreckich przedstawicieli nauki i sztuki, jak Herodota i Ajschylosa, nad reprezentantów przedewszystkiem ateńskich: Tucydydesa i Sofoklesa.
Herodota uważa Wilamowitz za największego historyka, mówi o herodotowej tragedyi i oku tragicznego poety, którem tenże spoglądał na dzieje świata. W państwie attyckiem widział Herodot koniec i cel dziejowego rozwoju, przeciwnie Tucydydes dopiero początek politycznego życia. Mimoto, że państwo ateńskie stanowiło horyzont Tucydydesa, a może właśnie dlatego, Wila-
- ↑ Por. Wilamowitz: Aischylos Orestie. Zweites Stück: Das Opfer am Grabe (Berlin 1896), str. 5: die Wissenschaft ist specifisch hellenisch, Weltreich und Weltreligion sind hellenistisch. Harnack (Verhandl. str. 146): Wie ist es möglich gewesen und wie ist es geworden, dass eine Weltsprache, eine Weltcultur, eine Weltreligion enstanden ist...
- ↑ Aristot. u. Athen II., str. 98 i nast. Por. zwłaszcza mowę Wilamowitza: Von des attischen Reiches Herrlichkeit (Reden und Vorträge. Berlin 1901, str. 27—64).
- ↑ Tamże str. 101: an die Logik der Demokratie hat er (Perikles) geglaubt, an die Macht der Ἰσονομίη, und an die Maxime ἐν τῷ πολλῷ ἔνι τὰ πάντα (Herod. 3, 80).
