podścielisko dla ideałów, tak pod względem rzeczowym jak językowym, wszystkich w ogóle i w szczególności romańskich oraz germańskich literatur. W cesarstwie rzymskiem szukać należy wszystkiego tego, co nas dziś w Europie łączy, w tem pojednaniu grecko-rzymskiego ducha tak z chrześcijaństwem z jednej, jak z drugiej strony ze Starym Testamentem. Współczesne tylko przyrodoznawstwo wyjąć potrzeba, ale i o niem wyraził się Wilamowitz (str. 115), że oswobodziło się od tradycyjności przez naturalną greckość i jej zrozumienie. Dawniejsze zapatrywanie, według którego zajmowano się grecką starożytnością tylko do obalenia państwa ateńskiego przez Macedończyków, a rzymską do upadku rzeczypospolitej, dziś już utrzymać się nie da. Horyzont nasz się rozszerzył ponad małe Ateny i Rzym republikański; dzisiaj pytamy, jak powstały i wytworzyły się język wszechświatowy, kultura i wszechświatowa religia (str. 145 i nast.).
Mommsen, który od niepamiętnych czasów zajmuje się historyą rzymskiego cesarstwa, nie przychylił się do optymistycznych wyobrażeń o temże cesarstwie rzymskiem Wilamowitza i Harnacka. Zapewne była to „chwila dziwnie osobliwa“, gdy Harnack zakończył mowę podziękowaniem dla cesarza Wilhelma II., że osobiście raczył zwrócić uwagę na ten okres, najbardziej zaniedbany po szkołach, a który dla swej treści powinien obok okresów renesansu i reformacyi najlepiej być znanym powstał natomiast Mommsen, ażeby dolać cokolwiek wody, jak się wyraził, do wina p. Harnacka. Zdaniem Mommsena niepodobna napisać dziejów ludzkości pod cesarzami rzymskimi. Starzy Rzymianie uważali za najszczęśliwsze czasy pierwszych lat dziesięć panowania Nerona. Atoli czy możebna wyłuskać ziarno z poza łupiny nędznych plotek nadwornych? pyta się Mommsen i odpowiada za siebie: Mnie się to nie udało. Dlatego z żalem wielkim nie poszedł za przewodem Harnacka. Mimoto Wilamowitz nie tracąc dobrej miny, zaprosił go wraz z Harnackiem „zum bösen Spiel“ — do ułożenia wiadomej czytanki greckiej dla uczniów (str. 147—149).
Co nastraja pojęcia i sądy Wilamowitza tudzież Harnacka? Imponują im takie kolosalne wyrazy i twory, jak: Weltsprache,
