tału dawnego, dla zatrudniania robotników już czynnych. Wzrost nagromadzania i centralizacji ze swej strony staje się źródłem nowej zmiany w składzie kapitału, czyli nowego przyśpieszonego zmniejszania się jego części składowej zmiennej w porównaniu ze stałą. To względne zmniejszenie się zmiennej składowej części kapitału, przyśpieszające się wraz ze wzrostem kapitału całkowitego, ale w tempie szybszem, niż on wzrasta, po drugiej stronie wydaje się odwrotnie absolutnym wzrostem ludności robotniczej, zawsze szybszym niż wzrost kapitału zmiennego, czyli środków jej zatrudnienia. Raczej nagromadzanie kapitału wytwarza i to w stosunku do swego rozmachu i swych rozmiarów, ludność robotniczą nadmierną względnie, to znaczy nadmierną w stosunku do średnich potrzeb pomnażania wartości kapitału, a więc ludność robotniczą zbyteczną, czyli nadmiar ludności robotniczej.
Przy rozpatrywaniu całkowitego kapitału społecznego dostrzegamy, że ruch jego nagromadzania bądź wywołuje zmiany perjodyczne, — bądź różne jego czynniki występują równocześnie w różnych dziedzinach produkcji. W niektórych dziedzinach dokonywa się zmiana składu kapitału, bez zmiany jego absolutnej wielkości, wskutek samej tylko centralizacji; w innych mamy wzrost absolutny kapitału, związany z absolutnem zmniejszeniem się jego części składowej zmiennej, lub wchłanianej przezeń siły roboczej; jeszcze w innych dziedzinach kapitał bądź wzrasta na danej podstawie technicznej, i przyciąga dodatkową siłę roboczą w proporcji swego wzrostu, — bądź następuje zmiana organiczna i zmniejsza się jego składowa część zmienna; we wszystkich dziedzinach wzrost zmiennej części kapitału, a więc liczby robotników zatrudnionych, wiąże się zawsze z raptownemi wahaniami tej liczby i stwarzaniem przejściowego przeludnienia, które bądź występuje w formie bardziej widocznej, jako usuwanie już zajętych robotników, bądź w formie mniej widocznej, ale niemniej skutecznej, jako utrudniony odpływ nadmiaru ludności robotniczej przez jego zwykłe ujścia[1]. Wraz z wielkością
- ↑ Spis ludności w Anglji i Walji wykazuje między innemi, co następuje: wszystkich osób zatrudnionych w rolnictwie, (włączając tu właścicieli, dzierżawców, ogrodników, pastuchów i t. d.) było w roku 1851: 2.011.447, a w roku 1861 — 1.924.110; zmniejszenie — 87.337. W przemyśle bawełnianym: w r. 1851 — 102.714 osób, w r. 1861 — 79.242. W przemyśle jedwabniczym: w r. 1851 — 111.940, w r. 1861 — 101.678. Przy drukowaniu perkali: w r. 1851 — 12.098, w r. 1861 —