Ale pomijając nawet tę względną różnicę wartości pieniądza w różnych krajach, nieraz zauważyć możemy, że płaca dzienna, tygodniowa i t. d. wyższa jest w owym pierwszym kraju o wyżej rozwiniętym kapitalistycznym trybie produkcji, aniżeli w drugim, podczas gdy względna cena pracy, to znaczy cena pracy zarówno w stosunku do wartości dodatkowej, jak w stosunku do wartości wytworu, jest w kraju drugim wyższa aniżeli w pierwszym[1].
J. W. Cowell, członek Komisji fabrycznej z r. 1833, po sumiennem zbadaniu przędzalnictwa doszedł do wniosku, że„ w Angl.ji faktycznie place taniej wypadają fabrykantowi, aniżeli na kontynencie, choć mogą być wyższe dla robotnika“ (U r e: „Philosophy of manufacture“, str. 314). Angielski inspektor fabryczny, Aleksander Redgrave, w sprawozdaniu fabrycznem z 31 października 1866 r. dowodzi zapomocą zestawień statystycznych z państwami kontynentnlnemi, że praca kontynentalna, pomimo niższej płacy i o wiele dłuższego czasu pracy, w stosunku do wytworu droższa jest od angielskiej. Pewien Anglik, dyrektor fabryki wyrobów bawełnianych w Oldenburgu, oświadcza, że tam czas pracy, nie wyłączając soboty, trwa 14Zi godzin dziennie, od 5.30 rano do 8 wieczór, i że robotnicy tamtejsi, gdy pracują pod kierownictwem dozorców angielskich, dostarczają przez ten czas nieco mniejsze ilości wytworu, aniżeli Anglicy w ciągu 10 godzin, pod kierownictwem zaś majstrów niemieckich jeszcze o wiele mniej. Płaca jest tam o wiele niższa niż w Anglji. w wielu wypadkach o 50%, lecz liczba rąk roboczych w
- ↑ James Anderson w polemice z A. Smithem czyni następującą uwagę: „Warto również zaznaczyć, że chociaż Zazwyczaj pozorna cena pracy niższa jest w krajach ubogich, gdzie ziemiopłody i wogóle zboże jest tańsze, to jednak w rzeczywistości jest tam przeważnie wyższa, niż w innych krajach. Gdyż nie płaca, którą robotnik otrzymuje za dniówkę, stanowi cenę pracy, chociaż stanowi, ej cenę pozorną; cenę istotną stanowi to, co faktycznie kosztuje przedsiębiorcę określona ilość gotowego wytworu, a z tego punktu widzenia praca w krajach bogatych jest prawie zawsze tańsza niż w uboższych, choć naogół cena zboża i innych środków utrzymania bywa znacznie niższa w tych ostatnich... Praca, mierzona na dniówkę, jest znacznie tańsza w Szkocji, niż w Anglji... Praca, płatna od sztuki jest naogół tańsza w Anglji“ (James Anderson: Observations on the means of exciting a spirit of national industry etc. Edinburgh 1777“, str. 350, 351). — Odwrotnie, — niski poziom płac roboczych ze swej strony po woduje podrożenie pracy. „Praca jest droższa w Irlandji, aniżeli w Anglji, chociaż albo raczej właśnie dlatego, że płace są o tyle niższe“ (N. 2079 w „Royal Commission on railways, Minutes. 1867“).
