przemysłowym kooperacja oraz skupienie w niewielu rękach środków pracy spowodowały w wielu krajach, gdzie zostały zastosowane w rolnictwie, głębokie, nagłe i gwałtowne przewroty w sposobie produkcji, a więc również w warunkach bytu i w środkach zatrudnienia, ludności wiejskiej. Ale wałka ta początkowo rozgrywała się raczej między wielkimi a małymi właścicielami ziemskimi, aniżeli między kapitałem a pracą najemną; z drugiej strony bezpośrednie akty gwałtu są tu najpierwszą przesłanką rewolucji przemysłowej, gdyż prowadzą do wypierania robotników przez środki produkcji, a więc przez owce, konie i t. d. Najpierw robotnicy spędzani są z gruntów, a później przychodzą owce. Dopiero rabunek ziemi na wielką skalę, jak w Anglji na, przykład, stwarza teren dla wielkiej gospodarki rolnej[1]. To też z początku ten przewrót w rolnictwie ma raczej pozór rewolucji politycznej.
Gdy środek pracy przybiera postać maszyny, staje się on natychmiast spółzawodnikiem robotnika[2]. Pomnażanie wartości kapitału przez maszynę pozostaje w prostym stosunku do liczby robotników, których warunki istnienia ta maszyna niszczy. Cały system produkcji kapitalistycznej polega na tem, że robotnik sprzedaje swą siłę roboczą jako towar. Podział pracy czyni jednostronną tę siłę roboczą, zacieśnia ją do specjalnej umiejętności posługiwania się narzędziem cząstkowem. Gdy poruszanie narzędzia staje się czynnością maszyny, to wraz z wartością użytkową siły roboczej zanika jej wartość wymienna. Robotnik nie znajduje nabywców, jak pieniądz papierowy, wycofany z obiegu. Ta część klasy roboczej, którą maszyna zamienia w ten sposób w ludność zbyteczną, t. j. taką, która już nie jest bezpośrednio niezbędna dla pomnażania wartości kapitału, poczęści ginie w nierównej walce dawnej produkcji rzemieślniczej i rękodziel
- ↑ Przypis Engelsa do 4-go wydania: „Tyczy to również i Niemiec. Gdziekolwiek istnieje u nas wielka gospodarka rolna, a więc zwłaszcza na Wschodzie, stała się możliwa dopiero dzięki „Bauernlegen“ [rugowaniu chłopów], które poczyna się już w 16-ym wieku, lecz ze szczególną siłą występuje po roku 1648“.
- ↑ „Maszyna i praca stale spółzawodniczą ze sobą“ (Ricardo: „Principles of political economy. 3rd ed. London 1821“, str. 479. Przekład polski dr. M. Bornsteinowej. Warszawa, r. 1919, str. 922).
zajęcia... Maszyny nie dlatego znajdują zastosowanie, że mało jest ludzi do pracy, lecz dlatego, że ułatwiają masowe powołanie ich do pracy“. (Piercy Ravenstone: „Thoughts on the Funding System and its effects. London 1824“, str. 15).
