Kiedy te same tranzakcje handlowe powtarzają się perjodycznie między temi samemi osobami, to warunki sprzedaży towarów przystosowują się do warunków ich produkcji. Z drugiej strony można sprzedać używalność niektórych towarów, naprzykład domu, na określony termin. Dopiero po upływie tego terminu nabywca otrzyma rzeczywistą wartość użytkową towaru. Kupuje ją więc, zanim jeszcze za nią zapłaci. Jeden posiadacz sprzedaje istniejący towar, drugi kupuje, jako przedstawiciel pieniędzy, a właściwie jako przedstawiciel przyszłych pieniędzy. Sprzedawca staje się wierzycielem, nabywca dłużnikiem. Ponieważ metamorfoza towaru, czyli rozwój formy jego wartości przybiera tu nową postać, więc pieniądze otrzymują też nową funkcję. Stają się środkiem płatniczym[1].
Cechy wierzyciela i dłużnika wynikają tu z prostego obiegu towarowego. Zmiana formy obiegu wyciska na sprzedawcy i nabywcy nowe piętno. Z początku są to więc również chwilowe i naprzemian przez tych samych uczestników obiegu odgrywane role, jak rola sprzedawcy i nabywcy. Jednak przeciwieństwo ma tu już zgóry daleko mniej dobroduszny wygląd i jest w wyższym stopniu zdolne do skrystalizowania się[2]. Te same cechy mogą jednak wystąpić niezależnie od obiegu towarów. Naprzykład, walka klasowa świata starożytnego toczyła się głównie w postaci walki między wierzycielami i dłużnikami i skończyła się w Rzymie zniszczeniem plebejskiego dłużnika, którego zastąpił niewolnik. W średniowieczu walka kończy się upadkiem feodalnego dłużnika, który wraz z podstawą gospodarczą traci władzę polityczną. Jednakże w tym wypadku forma pieniężna — a stosunek wierzyciela do dłużnika przybiera postać stosunku pieniężnego — odzwierciedla jedynie głębiej sięgające przeciwieństwa warunków życiowych.
- ↑ Luther zna różnice między pieniędzmi, jako środkiem kupna i jako środkiem płatniczym. „Machest mir einen Zwilling aus dem Schadewacht, das ich hie nicht bezalen und dort nicht kaufen kann“ („podwójną uczyniłeś mi szkodę, iż tu zapłacić, tam kupić nie mogę“). Martin Luther: „An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen. Wittenberg 1540“).
- ↑ Dla ilustracji stosunków między dłużnikami i wierzycielami wśród angielskich kupców początku 18-go wieku przytaczam: „Tu w Anglji wśród kupców panuje duch takiego okrucieństwa, jakiego nie znajdziemy w żadnej innej warstwie społecznej i w żadnym kraju na święcie“. („An essay on credit and the Bankrupt Act. London 1707“, str. 2).