Jak przy tym wszystkim mógł układać się stosunek młynarza do gromady? Otóż nie należy wątpić, że w omawianym okresie młynarze dzierżawcy znajdowali się w lepszym położeniu niż kmiecie. Wynikało to przede wszystkim z dużego znaczenia samego młynarstwa jako zawodu, a także z niewątpliwej jego dochodowości. Panom feudalnym zależało na możliwie wielkich dochodach z młynów; korzystali z nich częściowo także młynarze. Przepisy prawne podnosiły wartość młynów dwojako: usuwając możliwość konkurencji i stosując przymus mlewa dla poddanych danej wsi. Nec infra eorum nulli alteri aedificare molendina[1]. Wynika stąd, że monopol działał na ściśle określonym terenie; wymienione granice były granicami (oczywiście przybliżonymi) pewnych konkretnych wsi. Zapewnia nas o tym inny ustęp: „…et ad hoc villa: Smolin videlicet, Tłuchow et Niwodow assignavimus ut molant molendino in eodem[2]. Jeżeli chodzi o niewielkie stosunkowo włości, teren monopolu jednego młyna pokrywał się prawdopodobnie niemal całkowicie z granicami posiadłości. W ten sposób w każdym razie stawiają sprawę dokumenty pozwalające mleć tylko w młynie pańskim[3]. Oczywiście, szczególnie w okresie wcześniejszym, korzystający z danego młyna mogli rekrutować się nie tylko ze wsi określonych przez przywilej, ale i z okolic pozbawionych młyna; raczej jednak przywileje brzmiały: Item omnes ville prepositi ex alia parte Narew nullibi nisi in dicto molendino debent molere[4] lub podobnie, określając w wypadku mniejszego zagęszczenia osad granice dość dowolne, tak by możliwie najwięcej wsi zmieściło się w przyszłości na tym terytorium. Wielokrotnie też monopol obejmował tereny, z których spodziewano się dochodów; szczególnie występowało to przy nadawaniu dóbr, i prawa młyna jednocześnie[5]. Na podstawie źródeł możemy stwierdzić, że nawet średni szlachcic posiadał parę młynów, gdyż jeden nie był w stanie obsłużyć większych terenów. Powyższe spostrzeżenia potwierdza i Wasiutyński[6] pisząc, że ludność każdej wsi miała stały przydział jednego młyna. Wiadomo również ze źródeł, że za niestosowanie się do obowiązku mlewa w określonym młynie groziły ciężkie kary pieniężne
- ↑ Kod. Dypl. Wkp., t. III, nr 1374, r. 1358.
- ↑ Kod. Dypl. Pol., t. II, nr DVI, r. 1356.
- ↑ Kod. Dypl. Młp., t. IV, nr MCXCIX, r. 1421.
- ↑ Metr. Maz., t. I, nr 603, r. 1428; cyt. za Wasiutyńskim, o.c.; str. 53.
- ↑ AGAD, Metr. Maz., 9, r. 1479. Dux dat. do. Czosnowo rippam cum fluvio Vislam incipiendo a graniciebus Czosnowskych usque infra ad Gamrodze decyrrendo ubi Narew in Vislam contique intrat et concurrit circa bora Cazowi in ditr. Zacroczimiensi cum liber via venendi ad eandem rippam et ad molendinum racione adiunccionibus et locationis molendini navalis alias wodnego super navibus in eandem rippa”.
- ↑ W. Wasiutyński, o.c., str. 55.
