nymi spotyka się często stępy folusznicze do tłuczenia świeżego sukna[1], a także — rzadziej — stępy garbarskie do tłuczenia kory dębowej na garbnik, używany do wyprawy skóry, tzw. molendinum cerdonale, pila quercina[2]. W wieku XV użytkowano już również siłę wodną w tartakach[3] (serrae) do tarcia drzewa na deski. Według Wasiutyńskiego[4] istniały poruszane siłą wodną gontarki zwane „scrobaczami” lub „canthnymi młynami”. Trzeba tu również wspomnieć o tak zwanych „młynach rudnych” (molendina ferrum), czyli hutach, których koła poruszające młoty i miechy pędzone były siłą wodną.
Począwszy od wieku XIV pojawiają się w źródłach wzmianki o warsztatach, które nie biorą napędu z siły spadku wody: są to wiatraki i młyny poruszane siłą zwierzęcą. Wiatraki[5] (molendinum ventile) służyły do przemiały zboża; do końca XV wieku w źródłach występują stosunkowo rzadko. Młyny zwierzęce (quadrupedale)[6] — „czworonożne” — były to prawdopodobnie zwykłe żarna, podobne można było zobaczyć w niektórych częściach Polski jeszcze w czwartym dziesięcioleciu bieżącego wieku, poruszane za pomocą systemu kieratu. Jako siła pociągowa występowały tu przeważnie woły. Rzecz jasna, że ten typ młyna stał na najniższym poziomie technicznym, nie mówiąc o tym, że jego zdolność produkcyjna była stosunkowo niewielka. Miał jedynie te zalety, że nie wymagał kosztownych inwestycji, można go było stawiać w nieomal dowolnym miejscu, w przeciwieństwie do wiatraków i młynów wodnych. Młyna zwierzęcego używano czasem również do tarcia słodu[7].
O jakości technicznej i produkcyjnej powyższych typów młynów mówi bardzo wiele przepis podatkowy z r. 1496, a zatem z samego końca XV wieku[8]: Item de molendinis, quae «walny» dicuntur, a rota per unum fertonem solvent …molendina villarum aqatica personalem tantum, solvant exaccionem. Item molendinatores ventiles per sex grossos…, Item molendina «corzeczny»… a rota per sex grossos… Item «folusch» unum fertonem… Item sarre a rota fertonem unum… mollendinum equestre per 4 grossos. Ustęp powyższy potwierdza fakt wyższości koła przedsiębiernego nad wszelkimi innymi ówcześnie znanymi, a najniżej stawia młyn koń-
- ↑ AGZ, t. XIX, r. 1479, nr 561, AGAD Płocka ziemska wieczysta relatów i wyroków 1. XXXIII, r. 1454, str. 136.
- ↑ Kod. Dypl. Pol., t. III, r. 1378, nr CLX; Kod. Kat. Krak., t. II, r. 1399, nr CCCCXLIII.
- ↑ Kod. Dypl. Wkp., t. III, nr 1732, r. 1376; AGZ, t. XVI, nr 1336, nr 3314 i in.
- ↑ W. Wasiutyński, o.c., str. 18.
- ↑ Kod. Dypl. Pol., t. I, nr CVI; Kod. Dypl. Wkp., t. II, nr 1048 i in.
- ↑ W. Wasiutyński, o.c., str. 18.
- ↑ Mat. Reg. Sum., t. III, nr 690, molendinum braseorum equestre.
- ↑ Codex epistolaris saec. XV. t. III, str. 428.
