Strona:PL Henryk Samsonowicz - Rzemiosło wiejskie w Polsce.djvu/18

tyczące spraw spornych, skarg, podań itp., wnoszące z zasady wiele nowego materiału.
 Znacznie pewniejsze w sensie wierności przekazywanych faktów są lustracje, wizytacje i inwentarze, szczególnie te ostatnie, dotyczące dóbr prywatnych. Poza bowiem suchym opisem, niewątpliwie zbliżonym do rzeczywistości (choć są wzmianki o lustratorach biorących „podarki”), zawierają wiele uwag lustratora o sposobnie zapobieżenia złu istniejącemu, o sytuacji dawnej na tym terenie itp. Dla niniejszej pracy jest to niewątpliwie podstawowy typ źródła. Wadą jego jest jednak pewna schematyczność, a także różne kryteria i sformułowania tych samych zjawisk i zagadnień w rozmaitych częściach kraju; niemniej jednak źródła te dają właśnie najpełniejszy obraz historyczny dawnej Rzeczypospolitej.
 Następną grupą źródeł, odnoszących się już głównie do drugiej połowy XVI i XVII wieku, są księgi grodzkie i ziemskie. Wiadomości zawarte w nich dają cenny materiał dotyczący sytuacji prawnej rzemieślnika, stosunku jego do miasta, pana feudalnego czy gromady. Z ksiąg grodzkich, a raczej zawartych w nich wizji i zeznań świadków, można zaczerpnąć wiele na ogół wiarygodnych wiadomości o technice ówczesnego rzemiosła. Natomiast na przykład skargi cechów miejskich na wielką konkurencję partaczy wiejskich mogą wielokrotnie przesadzać w podawaniu poniesionych strat mistrzów i tym samym wyolbrzymiać znaczenie rzemiosła wiejskiego. Przeważająca większość wiadomości zawartych w księgach grodzkich czy ziemskich ogranicza się do prostego stwierdzenia istnienia jakiegoś warsztatu przemysłowego czy rzemieślnika. Ten typ źródeł mógłby być jedynie wykorzystany bardzo pobieżnie, gdyby nie kwerenda wiejska przeprowadzona przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, która wyodrębniła w swych zbiorach dział rzemiosła wiejskiego obejmujący najważniejsze wzmianki z tego zakresu.
 Pomijając już wspomniane dyplomaty i akta sądowe, równie ważne dla okresu panującej pańszczyzny jak dla poprzedniego, wspomnieć należy o materiałach (rachunkach, listach) gospodarskich z dóbr prywatnych, które ze względu na swoją małą liczbę nie dają pełnego obrazu rzemiosła dworskiego, lecz tylko pewne, zresztą bardzo istotne przyczynki. Wreszcie ostatnia z większych grup źródłowych do niniejszego tematu to księgi gospodarskie — od spolszczonego Krescencjusza poczynając, poprzez Gostomskiego, Ostroroga, Zawackiego, aż do Haura. Znowu, mimo że prace te wnoszą pewne wiadomości, szczególnie do zagadnienia rzemiosła dworskiego, należy zrobić zastrzeżenie, że większość ich (np. Gostomski, Haur) traktuje raczej o tym, jak być powinno, a nie jak było w rzeczywistości. Z opisów majątku Gostomskiego oraz z tego,