nach złożyli mu apologije. W skutku tych apologij, które później zaginęły, cesarz zalecił rządcom miast ograniczyć samowolność w karach wymierzanych na chrześcijan i bezzasadność oskarżeń. 3) Ś. Justyn męczennik, autor dwojga apologij. Pierwszą, najobszerniejszą, najśmielszą i najzupełniejszą, złożył Antoninowi Pobożnemu. Drugą, najfilozoficzniejszą, obejmującą porównanie chrystyjanizmu z poganizmem, zaniósł do senatu rzymskiego. Nie wzięły one pomyślnego skutku, gdyż sprowadziły uwięzienie i śmierć szlachetnego apologety (r. 167). W żadnej epoce nie występowali liczniej obrońcy sprawy chrystyjanizmu, jak za Marka Aurelijusza, który zaraz w pierwszych latach panowania swego, wydał edykt przeciw chrześcijanom, i dał tém hasło w różnych częściach imperyjum do krwawego prześladowania. 4) Meliton, biskup Sardes. 5) Milcyjades, filozof chrześcijański w Azyi Niniejszej. 6) Klaudyjusz Apollinary, biskup hijeropolitański we Frygii. 7) Atenagoras, filozof ateński, jak sam siebie mianował. Wszyscy czterej przesłali cesarzowi apologije, w których wyłożywszy główne dogmata nauki chrześcijańskiej, usprawiedliwiali chrześcijan z potwarczych posądzań i urojonych oskarżeń o ateizm, dzieciobójstwo i kazirodztwo, o które ich obwiniano. Z tych czterech apologij, jedna tylko Atenagorasa doszła naszych czasów. Poczet apologij sądowych i politycznych zamyka 8) Tertulijan, który naprzód nie do cesarza Septymijusza Sewera, ale do senatu rzymskiego przesłał swoje księgę Apologeticus liber, bezwątpienia najgruntowniejszą i najwymowniejszą ze wszystkich, jakie do owego czasu zjawiły się. Zwycięzko zbija z ogniem, zarzuty wymierzone przeciw chrześcijanom i silną dłonią odrzuca je na samże poganizm. Oprócz tego głównego dzieła, liczyć należy do tej kategoryi obronę spokojniejsza, złożoną Scapuli, rządzcy Afryki i dwie księgi do pogan, Ad nationes, które treścią i metodą są tylko wyciągiem z wyżej wspomnionej księgi Apologetycznej Tertullijana. Do drugiego rzędu apologij należą pisma literackie, wykładające naukę chrześcijańską poganom. Mogą być dzielone albo podług swej obszerności i ważności, albo według dążności specyjalnej. Pod względem dążności i czasu, w którym się pokazywały, można liczyć do apologij literackich drobne pisma, które noszą spólne znamię, wykładając z jednej strony przed światłem rozumu błędy i niedorzeczność pogaństwa, z drugiej zaś broniąc prawdy i doskonałości chrystyjanizmu przeciw zarzutom pogan. Do tego rzędu należą 9) ś. Justyn, autor mowy do Greków, Oratio ad Graecos, w której usprawiedliwia swoje nawrócenie się wyliczeniem wszelkich błędów bałwochwalstwa, tudzież napomnienia pogan, Cohortatio ad Gentes, w którem wykazuje jak ogromna przestrzeń przedziela łaśnie poetów i przypuszczenia filozofów od prostej i poważnej nauki Mojżesza i proroków o Bogu i rzeczach boskich. 10) Teofil, biskup antyjocheński, który w podobnymże duchu i prawie w tejże formie co ś. Justyn napisał trzy księgi do przyjaciela swego Autolyka. 11) Tertullijan pisał de Idololatria, około roku 205. 12) Minucyjus Felix, prawnik rzymski, ułożył dyalog, pod tytułem Octavius, w którym dwaj przyjaciele rozprawiają o poganizmie i chrystyjanizmie, a poganin w końcu się nawraca. 13) Ś. Cypryjan napisał szczupły traktat de Idolorum vanitate, którego argumenta i układ wskazują, że może być uważany za skrócenie lub wykład apologij poprzedzających. 14) Tacyjan, Oratio ad Graecos; 15) Hermias, Irrisio gentilium philosophorum, usiłują śmiesznością okryć poganizm. Znaczniejsze dzieła apologetyczne wywołane zostały przez pisma kilku sławnych filozofów pogańskich, którzy występowali przeciw chrystyjanizmowi z argumentami bądź filozoficznemi, bądź historycznemi. I tak 16) Orygenes, napisał przeciw Celsowi ośm ksiąg, w których zbija zarzuty, po większej części powierzchowne, oparte na fałszywych podaniach gminnych
