odnoszących się do tych dwóch wielkich dźwigni życia narodu. Najlepszemi dziełami pomocniczemi równie pod temi względami, jako też pod względem geograficzno-fizycznym, są następujące: Congbeare i Philipps, Outlines of the geology of England and Wales (Londyn, 1822 roku); — Skeidinger, England und Wales in geognostischer und hydrographischer Beziehung (Frankfurt, 1844 r.); — F. v. Raumer, England im Jahre 1835 (Lipsk, 1836 roku); — Kohl, Reisen in England und Wales (Lipsk, 1442 roku) i mnóstwo innych. Z polskich autorów wspominamy z tego przedmiotu: K. Lach Szyrma, Anglija; Ludwik Pietrusiński, Przechadzki i Przejażdżki po Europie. — Historyja: Okres I. Od szóstego wieku przed Chrystusem do r. 1066 po Chr. — Dawniejsze nazwisko Anglii było Pridain, zkąd jak się zdaje, Rzymianie nazwali tę wyspę Britannia. Podług starożytnych podań, zamieszkiwał ją lud myśliwy, nazywający się Gallami (Gaëls), który zamiast psów, lisy i koty dzikie układał do polowania. Około VI wieku przed naszą erą, cudzoziemcy ze wschodnich stron Europy, znani pod imieniem Kimris, czyli Cymbrów, naszli Gallów i odparłszy ich ku północnej stronie wyspy, to jest do Kaledonii, długo zwanej ziemią Albionu (Alben), sami osiedli w południowej. Od tej epoki, aż do wtargnięcia Rzymian, różne pokolenia Gallów przebywały cieśninę i mieszały się kolejno z Cymbrami. Na wiek jeden przed Chrystusem, cała ludność Brytannii dzieliła się na wiele niepodległych zjednoczeń, którym przewodzili wybrani naczelnicy. Znakomitsze między niemi były krainy: Icenów, Trynoban-tów, Sylanów, Ordowików i Belgów; każda zaś z nich podzielona była na powiaty, w których mieszkały osobne pokolenia. Tak Brytannowie jako i Gallowie wyznawali religiję Druidów. Na lat 51 przed Chrystusem, wtargnął do Brytannii Julijusz Cezar i zmusił jej mieszkańców do płacenia daniny. Ale straszniejszy był drugi najazd Rzymian za Klaudiusza, bo chociaż dzielnie się bronili napadnieni wyspiarze, męztwo ich jednak uledz musiało odważnym i ćwiczonym w bojach zastępom rzymskim, równie jak mądrym później rządom Agrykoli, zesłanego od Nerona w r. 78 po Ch. do Brytannii. Była ona wówczas podzieloną na trzy części, zwane: Pierwsza Brytannija, Druga Brytannija i Wielka Cezaryjeńska. Agrykola opanowawszy cały kraj na południu zatoki Solway leżący, chciał podbić Kaledoniję. Jakoż zwyciężył u podnóża gór Grampijanskich Galkaga, wodza ludów północnych: zawsze jednak Gallowie czyli Kaledończykowie, obwarowawszy się w puszczach, zdołali ocalić swoje niepodległość, i granica rzymskich zaborów umocniona twierdzami, nie rozciągała się nigdy za rzeki Forth i Clyde. Podobnież nie zdołali wtargnąć Rzymianie do Hibernii, dziś Irlandyją zwanej, w której mieszkali także ludy rodu Gallickiego. Aż do upadku Zachodniego Cesarstwa zostawali Brytannowie pod panowaniem Rzymskiém. W ciągu czterech wieków jego trwania, łatwo się odrodzili od pierwiastkowej prostoty i męztwa przodków, pod wpływem zepsutych obyczajów ich władców: tak dalece, że skoro legijony rzymskie opuściły wyspę, śpiesząc na ratunek Włochom, zagrożonym od barbarzyńców, Brytannowie nie mieli mocy oprzeć się innym najezdnikom. Wtenczas Kaledończykowie, zwani inaczej Piktami lub Szkotami, przebyli mur Agrykoli i zajęli kraj zamieszkany niegdyś od swych ojców. Razem prawie Saxonowie przypłynąwszy z za morza niemieckiego, zagrozili brzegom zachodnim wyspy. Nakoniec, chociaż Brytannija oddawna już przyjęła chrześcijańską wiarę, ale odszczepieństwo Peli smutne gnieździło na jej łonie rozterki. Niezdolni tylu razem niebezpieczeństwom stawić czoła, mieszkańcy tego kraju sami się poddali nowemu jarzmu cudzoziemców, wzywając Saxonów do obrony przeciw napadom Szkockim z północy. Saxonowie wcią-
