Strona:PL Balzac - Fizjologja małżeństwa. T. 1.pdf/12

żarem runął na głowę biednego żonkosia. Ale jest zasadnicza różnica: Rabelais dworuje sobie poprostu z pewnej niedoli ludzkiej, która najbardziej, od wieków, pobudzała do drwin i konceptów; poza tem, małżeństwo i jego losy niewiele go obchodzą. Ani on sam ani jego epoka nie zaprzątała się temi rzeczami. Inaczej zgoła Balzac. Przyszły twórca Komedji ludzkiej widzi w małżeństwie, w rodzinie, czynnik społeczny pierwszorzędnej wagi; w kobiecie — takiej jak ją urobiło nowoczesne społeczeństwo — potężną sprężynę większości naszych działań i poczynań. Stąd, powaga z jaką przystępuje do roztrząsania najbardziej ulotnych, zdawałoby się, drobiazgów, tylko w części jest żartem, w części zaś wyrazem balzakowskiej koncepcji życia, którą potwierdzi całe jego późniejsze dzieło. Dobrze czytając, znaleźlibyśmy w Fizjologji małżeństwa, w zarodku, niemal całą Komedję ludzką.
 I jeszcze jedno. Nie biorąc zbyt dosłownie „pedagogicznej“ i reformatorskiej misji, którą Balzac podejmuje w swej książce, nie możemy jej wszelako przeoczyć. Między starymi mistrzami a nim, przeszedł wiek XVIII ze swą namiętnością reform. Nazwiska Diderota, Russa, raz po raz zjawiają się na tych kartach. Balzac, nie gardząc rabelesowską trefnością na temat małżeństwa wogóle, kreśli zarazem satyrę małżeństwa takiego jakiem zrobiły je nasze obyczaje, w szczególności małżeńtswa francuskiego jego epoki, a tem samem współdziała — więcej może niżby się zdawało — w ewolucji pojęć i obyczajów.
 Jakiem było owo małżeństwo, przeciw któremu wytacza nasz „doktór nauk małżeńskich“ aż nazbyt ciężkie niekiedy armaty? Pozwolę sobie uczynić to, co czyni niejednokrotnie Balzac w swojej książce: sięgnę aż w wiek XVIII, aby zeń przytoczyć bardzo znamienny przykład. Chodzi tu o małżeństwo hrabiny d’Houdetot, owej bohaterki Wyznań Russa, muzy Nowej Heloizy, którego opis posiadamy w Pamiętnikach pani d’Epinay. Pamiętników tych, pod innym względem mało wiarygodnych, w tym wypadku nie mamy powodu podejrzewać.